Begrippenlijst

Woord	Definitie
Aanhangers	mensen die de standpunten delen van (levensbeschouwelijke) organisaties, bv. de katholieke kerk, het Humanistisch Verbond. Zie ook: actieve en passieve aanhangers.
Aartsvader	de geschiedenis van het joodse volk begint bij de aartsvader Abraham (ongeveer 2000 voor Chr.). Abraham, Isaak en Jacob worden de aartsvaders genoemd.
Abraham	Aartsvader, was bereid zijn zoon Isaak te offeren (Genesis 22). Vergelijk Ibrahim in de Koran.De geschiedenis van het joodse volk begint 4.000 jaar geleden met Abraham. Hij verlaat zijn geboortestreek, nadat hij met God een Verbond heeft gesloten: Abraham zal een groot volk voortbrengen dat in vrede en geluk zal leven in een eigen land. Hij gaat op zoek naar dat beloofde land en geeft die belofte door aan zijn zoon Isaak en die geeft het weer door aan zijn zoon Jacob. Abraham, Isaak en Jacob worden de aartsvaders genoemd.
Abt	de leider van een klooster
Academie	Voorloper van de universiteiten in de middeleeuwen, opgericht door Plato. Op de academie was er veel plaats voor filosofie(onderricht)
Actieve aanhangers	mensen die de standpunten delen van (levensbeschouwelijke) organisaties en die daar ook in hun gedrag uiting aan geven.
Actieve sportbeoefening	zelf aan een sport doen, bijvoorbeeld tennis of korfbal.
Adonai	benaming voor God in het Oude Testament (de TeNaCH).
Adonai	binnen het jodendom wordt de naam van God niet uitgesproken. Men noemt Hem: Adonai. Dat betekent: Heer.
Afscheidsceremonie	een aantal met elkaar samenhangende rituelen rond het afscheid nemen van een overledene.
Agnosten	mensen die twijfelen aan het bestaan van God.
Agnosticisme	Stroming van mensen die twijfelen aan het bestaan van God. Ze delen de opvatting dat het bestaan van God niet bewezen kan worden, maar het niet-bestaan van God ook niet.
Al Gore	Amerikaans politicus die de geruchtmakende film An Inconvenient Thruth (‘een ongemakkelijke waarheid’) in 2007 liet maken over de opwarming van de aarde en de gevolgen daarvan voor de mensheid
Al-Ghazali	beroemd islamitisch denker in de elfde en twaalfde eeuw (1058-1111)
Aletta Jacobs	een belangrijke strijdster voor algemeen kiesrecht (1854-1929).
Alevitisme	Een richting binnen de sjiitische stroming. Alevieten worden ook wel humanistische moslims genoemd. Voor hen zijn de regels en geboden uit de Koran en de tradities niet van belang. In hun ogen zijn dit slechts ‘uiterlijkheden’ die niets te maken hebben met het ware geloof. Voor de alevieten gaat het om het innerlijk aspect van het geloof. Een belangrijke waarde voor een aleviet is respect voor de medemens.
Algemeen voorkomen	Kleding, schoenen en haardracht, etc. Door je algemeen voorkomen kun je aan een ander duidelijk maken wie je bent en hoe je over iets denkt.
Alhambra	Islamitisch bouwwerk (onder andere paleis van de Nasriden) in Granada, Spanje
Ali B	Ali B (Ali Bouali) is een rapper met een Marokkaanse achtergrond. Hij werkte voor diverse stichtingen met een goed doel, zoals War Child en Amnesty International.
Allah	naam van God in de islam. Hij is absolute heerser, regelgever en barmhartige.
Analogie besluit	Begrip dat een rol speelt in de discussie over dierproeven. Analogie betekent: overeenkomstig, vergelijkbaar. Wanneer een dier op een schop van een mens reageert met janken, mogen we er vanuit gaan dat het pijn lijdt. Een mens die huilt als reactie op een trap van een medemens, lijdt ook pijn. Dieren lijken in een aantal opzichten op mensen: ze hebben een vergelijkbare bouw, zijn in het bezit van zintuigen, zenuwbanen, hersens, etc.
Androgyne samenleving	een samenleving waarin de typische mannelijke en vrouwelijke eigenschappen, zoals wij die nu nog kennen, verdwenen zijn.
Anne Frank	Joods meisje dat bekend is geworden vanwege het dagboek dat ze schreef toen ze ondergedoken zat inde Tweede Wereldoorlog. Ze overleed in het concentratiekamp Bergen-Belsen.
Antropocentrische natuuropvatting	de natuur is er voor de mens en heeft geen waarde in zichzelf.
Aphrodite	Griekse godin van de liefde en de schoonheid.
Apollo	Griekse God van licht, verstand, inspiratie en kunsten.Romeinse God. Voorspeller van de toekomst.
Apostelen	de eerste christenen, met name de twaalf leerlingen van Jezus en de eerste verkondigers van het evangelie. Zie ook evangelie.
Ares	Griekse God van de oorlog.
Argument	een uitspraak ter rechtvaardiging of ontkrachting van een standpunt
Argumentatiefout	wanneer een reden voor of tegen een standpunt geen betrekking heeft op de inhoud
Argumentatieleer	het wetenschappelijk nadenken over argumenteren
Aristoteles	Filosoof ten tijde van de oude Grieken. Aristoteles hanteerde een teleologische natuuropvatting: de natuur heeft een eigen aard, een eigen doel, een eigen gerichtheid. Alle dingen in het natuurgebeuren streven naar de in hun eigen natuur gelegen doeleinden.
Artemis	Griekse godin van de jacht en de maan.
Artiesten en levensbeschouwing	artiesten hebben een kenmerkende stijl door hun uiterlijk. Die eigen stijl laat ook iets zien van iemands levensbeschouwing, net als de songteksten.
Ascese	een sobere levenswijze waarbij mensen niet steeds bezig zijn met het verlangen en begeren van allerlei zaken
Ascetisch ideaal	afwijzing van zinnelijke genot. De mens hoort zich te richten op God en zoveel mogelijk af te zien van lichamelijke genoegens.
Asjkenazisch jodendom	het jodendom dat zich in de 12-de eeuw ontwikkelt in Noord-Italië en later in Noord-Europa (Duitsland, het Rijnland)
Assimilatie	leden van een andere of subculturele groep passen zich volledig aan de heersende cultuur en doen daarbij radicaal afstand van eigen waarden, normen, manieren, rituelen, feesten, symbolen, kleding en organisaties.
Atatürk	de grondlegger van het moderne Turkije (1923, 1924). Turkije en enkele andere islamitische landen voerden door hem de scheiding in van kerk en staat.
Atheïsme	de opvatting dat God als zelfstandige werkelijkheid niet bestaat.
Athene	belangrijke Griekse godin. Ze stond bekend als de Godin van de Wijsheid.
Atman	fragmenten van Brahman, dus deeltjes goddelijkheid, die aanwezig zijn in levende wezens (Hindoeïsme)
Augustinus	belangrijke denker in de middeleeuwen. Hij wordt gezien als een van de belangrijkste kerkvaders van het christendom.
Autoriteitsargument	argument waarbij je verwijst naar een gezaghebbend persoon. Autoriteitsargumenten zijn foute argumenten omdat ze niet gaan over de inhoud van een vraagstuk maar over personen die iets vinden
Avatars	vormen of manifestaties van God in het hindoeïsme.
Avondmaal	een symbolisch avondmaal ter nagedachte-nis aan Jezus (sacrament). (katholieken spreken van eucharistie)
Ayatollahs	Siietische leiders die aangeven hoe Mohammed in een bepaalde situatie hebben gehandeld
Bacon	(1561-1626). Hij schreef de beroemde utopie Nova Atlantis (het nieuwe Atlantis). Hierin schetst hij zijn ideale samenleving: een maatschappij waarin wetenschap en techniek voor álle problemen een oplossing heeft gevonden. Het menselijk geluk is maakbaar geworden doordat de mens op een doelgerichte wijze omgaat met de mogelijkheden van wetenschap en techniek. Wetenschappers en de technici hebben het in Bacon’s ideale samenleving voor het zeggen.
Bar Mitswa	joods ritueel waarbij een jongen toetreedt tot de joodse geloofsgemeenschap.
Bat Mitswa	joods ritueel waarbij een meisje toetreedt tot de joodse geloofsgemeenschap.
Bedrijfscode	De regels voor de werknemers van een bedrijf. Die regels geven aan hoe werknemers zich moeten gedragen tegenover collega’s, de klanten of de samenleving. Bedrijfscodes kunnen heel algemeen zijn of heel concreet.
Beeldende taal	taal waarbij gebruik gemaakt wordt van beelden. Met ‘beelden’ bedoelen we dan woorden die naar iets anders verwijzen. Je moet die woorden niet letterlijk nemen.
Beginselverklaring Humanistisch Verbond	belangrijk geschrift voor het humanisme.
Bekennende Kirche	minderheid onder de protestanten in Duitsland die een tegenbeweging oprichtten tegen het nazisme
Belijdend gebed	een gelovige bevestigt zijn geloof in God. Hij geeft aan welke dingen hij fout heeft gedaan en vraagt om vergeving.
Benadering	de manier waarop je tegen alles en iedereen aankijkt
Bergrede	tekst uit het evangelie van Mattheüs: samenvatting van Jezus’ leer over het Rijk van God. Ook wel genoemd: veldrede.
Beroepscode	In beroepscodes staan de gedragsregels die voor een bepaald beroep gelden. Zo zijn er regels voor verplegers, inkopers, makelaars, dokters, enzovoort. Deze regels zijn op schrift gesteld.
Beroepsethiek	Nadenken over waarden en normen in het werk. Wat hoort wel en wat niet in een werksituatie?
Beroepshouding	De manier waarop je je gedraagt of hoort te gedragen in je werk.
Besnijdenis	gewoonte waarbij de voorhuid van de penis wordt verwijderd.Geboorteritueel bij joden en ook een geboorteritueel bij een deel van de moslims.
Bestaanservaring	ervaring die je diep raakt (existentiële ervaring)
Betrokkenheid	De verbondenheid die je hebt met iets, bijvoorbeeld je werk.
Bhakti-yoga	verlossingsweg binnen het hindoeïsme. Je draagt je daden en de gevolgen daarvan op aan een Godheid. Je stelt je hele leven in dienst van een Godheid en je laat je geheel door hem bepalen.
Biecht	sacrament (katholiek): spijt betuigen over foute dingen en vergeving ontvangen (boete en verzoening).
Big Bang-theorie	theorie dat er eerst niets was, waarna een grote ontploffing het heelal en het licht deed ontstaan. Het heelal werd steeds groter en na verloop van tijd ontstonden er sterren en planeten, waaronder de aarde.
Bijbel	heilig boek van de Christenen. De Bijbel bestaat uit twee gedeelten: het Oude Testament en het Nieuwe Testament.
Bildung	de vorming tot zelfstandige, vrije en goede persoonlijkheden met gevoel voor cultuur en geschiedenis
Binnenkant van de mens	de combinatie van een bepaald karakter en een kijk op het leven.
Biseksueel	zich seksueel aangetrokken voelen tot beide geslachten (mannen én vrouwen).
Bob Marley	hét grote voorbeeld voor de reggaemuziek en de rasta’s. Hij wordt over het algemeen gezien als de grondlegger van de reggaemuziek. Zie ook reggae en rasta.
Boeddha	inspirerende persoon binnen het boeddhisme
Boeddhisme	levensbeschouwing die aangeeft dat de mens gelukkig kan worden door zich te onthechten. Het uiteindelijke levensdoel van de Boeddhist is het bereiken van nirwana: een toestand van volledige rust en leegte, een situatie van volkomen innerlijke vrede. Boeddha is de inspirerende persoon binnen het boeddhisme.
Boete en verzoening	vroeger sprak men over de biecht. Tijdens dit ritueel betuigt de katholiek spijt over zijn zonden en ontvangt hij vergeving van de priester in naam van Jezus (absolutie). Vervolgens maakt hij zijn misstappen weer goed (penitentie). (sacrament)
Boodschap	datgene wat duidelijk gemaakt wordt in de communicatie.
Brahma	Hindoegod. Het is de schepper van alles en ook de God van de wijsheid.
Branche	Verzameling van alle bedrijven die actief zijn in een bepaalde categorie producten of diensten. Denk bijvoorbeeld aan de toerismebranche, de horecabranche, de bouwbranche, de kledingbranche en de autobranche.
Branchecode	De gedragsregels die gelden (moeten gelden) in een bepaalde branche.
Breedtesport	Dat is sporten op een laag niveau. Mensen doen het in hun vrije tijd en ze verdienen er geen geld mee
Buitenkant van de mens	je lichaamshouding, je kleding en het dragen van bepaalde symbolen. Via die buitenkant wordt duidelijk wie je bent en hoe je je voelt.
Buitenkant van levensbeschouwing	de uitingen van levensbeschouwing: inspirerende personen, belangrijke geschriften, rituelen, feesten, symbolen en organisaties.
Calvijn	een van de grondleggers van het protestantisme (1509-1564)
CDA	Christen Democratisch Appel. Christelijke politieke partij.
Celibaat	de ongehuwde staat van geestelijken in het christendom, vooral binnen het katholicisme.
Censuskiesrecht	alleen stemrecht aan meerderjarige Nederlandse mannen die jaarlijks een bepaald bedrag aan directe belastingen betaalden.
Ceres	Romeinse godin van de landbouw.
Chanel, Coco	beroemd couturier, creëerde onder andere het kleine zwarte jurkje.
Charon	veerman bij de rivier de Styx in de onderwereld bij de oude Grieken.
Chassidisme	een vrome, orthodox-religieuze stroming binnen het jodendom, opgekomen in het begin van de achttiende eeuw (Oost-Europa)
Christelijk huwelijk	Ook wel genoemd: ‘trouwen voor de kerk’. Voordat christenen trouwen voor de kerk hebben ze meestal een of meer gesprekken met een pastoor of een dominee. Dan wordt er gesproken over de christelijke opvattingen over het huwelijk. Tijdens de huwelijksplechtigheid in de kerk beloven de man en vrouw elkaar de eeuwige trouw. Ook worden de huwelijksringen aan elkaars vinger geschoven. Er wordt speciale kleding gedragen, er is een mooi bruidsboeket en na de plechtigheden is het groot feest met dans, eten en drinken.
Christelijk mensbeeld	volgens het christendom heeft de mens een ziel die blijft bestaan als hij sterft. De mens is geschapen naar het beeld van God. De mens heeft een vrije wil. De mens is vrij maar ook verantwoordelijk. De mens is beperkt.
Christelijk scheppingsgeloof	De door God geschapen wereld (en mens) zit oorspronkelijk redelijk en harmonieus in elkaar. De wereld is immers geschapen naar eeuwige ideeën. (Thomas van Aquino, 1225-1274)
Christelijke waarden	principes (idealen) van christenen, zoals liefde tot God, naastenliefde, rechtvaardigheid.
Christendom	levensbeschouwing met twee miljoen aanhangers in de wereld: geloof in één God, die in Jezus – ‘de Messias’ - op aarde kwam. Geloof in een leven na de dood: een Rijk van God.
Christendom en seksualiteit	seks en liefde worden tegenwoordig sterk aan elkaar gekoppeld binnen een christelijke opvatting. Vroeger was een huwelijk een voorwaarde voor seks. Seksualiteit was vooral gericht op de voortplanting en homoseksualiteit werd daarom afgewezen.
Cicero	politicus/filosoof in de Romeinse oudheid (106 tot 43)
Clara van Assisi	vrouwelijke ‘tegenhanger’ van Franciscus van Assisi. Zij richtte de Orde der Clarissen op (12-de eeuw).
CNV	Christelijk Nationaal Vakverbond. Een groep van christelijke werknemers (vakbond).
Collegialiteit	Je collega als een ‘kameraad’ zien en hem ook zo behandelen. Dat betekent elkaar steunen en op elkaar vertrouwen.
Columbarium	urnenmuur.
Coming out	iemand komt uit voor zijn homoseksuele geaardheid. Zie ook homoseksueel.
Communicatie	de uitwisseling van informatie tussen twee of meer mensen.
Communicatie met woorden	mensen maken elkaar iets duidelijk mét woorden. Daarbij is te denken aan een verhaal, een toespraak, een gesprek, een opmerking of een songtekst.
Communicatie zonder woorden	mensen maken elkaar iets duidelijk zónder woorden. Denk aan gebaren, knikken, schouders ophalen, wegkijken, handgebaren maken, blozen, huilen of lachen.
Concilie	een vergadering van belangrijke christelijke leiders
Concubinaat	het samenleven van man en vrouw zonder gehuwd te zijn
Condoleance- en gedenksites	Sites waarop nabestaanden een mededeling achter laten.
Condoleren	mensen betuigen hun deelneming aan de nabestaanden van de overledene.
Contrareformatie	als reactie op de Reformatie werd door de katholieke kerk een aantal misstanden aangepakt
Copernicus	(1473–1543) hij beweerde dat de aarde - evenals andere planeten - om de zon draaide (heliocentrisme)
Cosmetische chirurgie	Het mooier maken – door medisch ingrijpen - van een bestaand uiterlijk. Het gaat om mensen die lichamelijk gezond zijn, maar die ontevreden zijn over hun uiterlijk. Ook wel genoemd: schoonheidsoperaties.
Coubertin, Pierre de	Grondlegger van de moderne Olympische Spelen. Zijn levensbeschouwelijk uitgangspunt bij de Spelen was: meedoen is belangrijker dan winnen.
Creationisme	opvatting dat God de schepper is van de aarde. Creationisten baseren hun standpunt op een letterlijke lezing van de verhalen uit de Bijbel.
Cremeren	Verbranding van een dood lichaam. De as die overblijft na de crematie kan begraven worden, zoals vroeger veel gebeurde. Maar de as kan ook verstrooid worden op een mooie plek in de natuur of in een urn worden bewaard.
CU	Christenunie. Christelijke politieke partij.
Cultuur	datgene wat door de mens zelf, zijn medemens of zijn voorouders gemaakt of veranderd is. Zie ook natuur.1. Het bewerken van het land (de grond, de akkers). 2. Hogere beschaving zoals kunst, toneel, muziek, beeldhouwkunst, wetenschap, etc.3. Het door een groep mensen aangehangen systeem van waarden, normen en overtuigingen dat ook een aantal uitingsvormen heeft zoals gedrag, rituelen, symbolen, instituties, etc.
Cultuurfilosofie	het wetenschappelijk nadenken over cultuur en over onderdelen van de cultuur, zoals sport, seksualiteit, relaties, uiterlijk en schoonheid van mensen, etc.
Cyclische tijdsopvatting	culturen komen op, ontwikkelen zich en verdwijnen weer. Opeenvolgende culturen lijken daarom veel op elkaar: het zijn net kopieën van elkaar.
Dag des Oordeels	(Islamitisch) Dat is de dag waarop iedereen zal sterven. Na een korte tijd (een of meer uren) worden alle doden opgewekt en naar een verzamelplaats gebracht. Allah spreekt daar zijn oordeel uit over de levenden en de doden. Voor de mensen die slecht geleefd hebben, is er de hel en voor de goeden het paradijs.
Damon en Phintias	mythisch verhaal over vriendschap
Dankgebed	Gebed waarbij God dank wordt gezegd voor de schepping, voor al het goede dat er is of voor iets bijzonders, bijvoorbeeld wat een gelovige persoonlijk is overkomen.
Darwin	Charles Darwin (1809-1882). De grondlegger van de evolutieleer. Die leer gaat er van uit dat al het leven op aarde zich van eenvoudige vormen tot complexe vormen ontwikkeld heeft. Darwin wees er ook op dat de mens verwant is aan de mensapen.
Das Kapital	belangrijk geschift voor het marxisme
Davidster	belangrijk joods symbool. De davidster is een zeshoekige ster die bestaat uit twee in elkaar geschoven driehoeken. De ster verwijst naar het wapenschild dat koning David droeg. In 1897 kozen de zionisten (voorstanders van een joodse staat) de davidster als symbool voor de terugkeer naar het beloofde land. Tijdens de Tweede Wereldoorlog dwongen de nazi’s de joden een gele ster te dragen. In de volksmond sprak men van de ‘jodenster’.
Dawkins, Richard	(1941-) beroemd atheïst en bioloog.
De 'gouden eeuwen' van de islam	in de periode van 750 – 1258 maakt de islamitische cultuur een bloeitijd door. Het geloof wordt belangrijker en verschillende wetenschappen komen sterk op. Universiteiten worden gesticht, waaronder de beroemde Al-Azhar universiteit in Caïro.
De - anderen doen het ook - reden	verwijzen naar het gedrag van een ander om je eigen gedrag goed te praten. Dat is niet goed. Als iemand anders een moord pleegt, mag jij het nog niet! Je hebt altijd een eigen verantwoordelijkheid.
De - belangrijke persoon - reden	verwijzen naar een belangrijke persoon als reden voor een bepaald standpunt. Dat is geen goede reden, omdat het geen inhoudelijke reden is. Iets is niet juist omdat een bekende persoon het (ook) gezegd heeft.
De - iedereen over één kam scheren - reden	uit één of enkele voorbeelden (een) algemene conclusie(s) trekken. Dat is niet goed.
De - op de persoon spelen - reden	persoonlijk worden in een discussie. Je gaat op ‘de man spelen’ en geeft geen echte inhoudelijke reden voor je standpunt.
De Tweede Sekse	belangrijk geschrift voor het feminisme
Deïsme	de opvatting dat God aan het begin van de schepping staat maar dat vervolgens de schepping een eigen leven is gaan leiden, zonder dat God nog ingrijpt.
Delos	centrum van de slavenhandel in de tweede en eerste eeuw voor Christus in Griekenland.
Demeter	Griekse godin van de landbouw.
Dennett, Daniel	(1942-) beroemd atheïst en filosoof.
Descartes	belangrijk filosoof in de moderne tijd
Descriptieve taal	(beschrijvende taal) Bij descriptieve taal wordt de werkelijkheid zo objectief mogelijk beschreven of verwoord, zonder er waardeoordelen over te geven.
Determinisme	de leer dat de menselijke handelingen bepaald zijn door voorafgaande oorzaken of door motieven met uitsluiting van de vrije wil.
Deugd	een eigenschap die van een mens een goed mens maakt.
Dharma	de religieuze plichten binnen het hindoeïsme. Als de hindoe het goed doet, vormt hij een goed karma en kan hij in een wedergeboorte naar een hoger niveau stijgen.
Diaspora	diaspora betekent letterlijk: verspreid over de wereld. De joden buiten Israël worden joden in de diaspora genoemd.
Dierenbescherming	de dierenbescherming is een organisatie die zich inzet voor het behoud van alle diersoorten en voor het welzijn van dieren. Men is zeer kritisch over dierproeven, want ook dieren hebben recht op een prettig leven.
Dierproeven	testen met dieren in bedrijven, universiteiten, overheidsinstellingen, ziekenhuizen en scholen voor middelbaar en hoger beroepsonderwijs. Deze testen hebben bepaalde doelstellingen zoals het vinden van medicijnen voor ernstige ziekten. In de samenleving bestaan voor- en tegenstanders van dierentesten.
Discipline	Baas zijn over jezelf. Discipline betekent ook: nauwkeurig en netjes werken. Met discipline wordt ook bedoeld: je aan de regels houden.
Discriminatie	het achterstellen van bepaalde mensen op basis van kenmerken die er niet toe doen of zouden moeten doen.
Divali	(hindoeïsme) het feest van het licht. Tijdens dit feest (met name de derde dag) zijn huizen en tempels voorzien van duizenden lichtjes. Op deze wijze probeert men de godin Laksmi te lokken. Zo kan zij mensen het geluk brengen.
Dominee	voorganger in de protestantse kerken. Ook wel genoemd ‘predikant’. Hij (of zij) is ‘dienaar van het woord’ tijdens een godsdienstoefening en daarnaast is pastoraal werk een belangrijk onderdeel van zijn werk. Ook zegent hij het huwelijk in en verzorgt hij het geloofsonderricht.
Dood dichtbij	Je komt in aanraking met de dood heel dichtbij: bv. in je familie, vriendenkring, op school, etc. Of je bent zelf zeer ernstig ziek.
Dood op afstand	Je komt in aanraking met de dood maar niet echt dichtbij: niet in je familie, vriendenkring, op school, etc.
Doop	christelijk sacrament bij de geboorte. Je wordt door de doop opgenomen in de kerkgemeenschap.
Doping	Niet-natuurlijke middelen of methoden die gebruikt worden met als doel een betere prestatie te leveren. Met het gebruik van doping kunnen twee belangrijke effecten bereikt worden: versterking van de spieren en verbetering van het uithoudingsvermogen.
Dopingcultuur	een omgeving waarin dopinggebruik geaccepteerd is.
Dualisme	het nadrukkelijke onderscheid tussen lichaam en geest, zelfs gedacht als een tegenstelling. Vaak samenhangend met het idee dat het stoffelijke ondergeschikt aan het geestelijke. (denk aan Plato)
Dubbele moraal	vrouwen mogen sommige dingen niet, terwijl het mannen niet wordt aangerekend. Bijvoorbeeld: voor vrouwen was ‘vreemd gaan’ verboden in de oude Griekse samenleving, maar mannen werd het minder aangerekend.
Duurzaamheid	een levensstijl en een maatschappelijke ontwikkeling waarbij rekening wordt gehouden met de behoeften van huidige generaties, terwijl ook de behoeften van de toekomstige generaties worden gewaarborgd
Ecologische voetafdruk	een getal dat de hoeveelheid biologisch productieve grond- en wateroppervlakte weergeeft die een bepaalde bevolkingsgroep in een bepaald jaar gebruikt om haar consumptie te realiseren en haar afval te verwerken. Andere woorden die wel gebruikt worden voor ecologische voetafdruk zijn mondiale voetafdruk of kortweg voetafdruk (het Engelse footprint).
Eerlijke aarde-aandeel	als alle beschikbare ruimte op aarde eerlijk verdeeld zou zijn, zou iedere burger op aarde recht hebben op 1,8 hectare
Elohiem	benaming voor God in het Oude Testament (de TeNaCH).
Elyseïsche Velden	ruimte waar de zielen van de rechtvaardigen verbleven bij de oude Grieken. Het was er altijd zomer en aangenaam om te verblijven.
Emanatie	de opvatting van het hindoeïsme dat het goddelijke zich uit in de gehele werkelijkheid, ook in de mens.
EO	Evangelische Omroep.
Epicures	filosoof ten tijde van de oude Grieken. Belangrijk vertegenwoordiger van het hedonisme (341 tot 271 voor Christus).
Erasmus	Nederlands humanist in de tijd van de renaissance (1466-1536)
Erfzonde	in latere eeuwen (o.a. Augustines 354 – 430) wordt het verhaal van Adam en Eva gezien als de erfzonde: de mens gaat gebukt onder de grote fout die Adam en Eva als éérste mensen hebben gemaakt. Het kwaad is zo in de wereld binnengekomen en de mens zal dit kwaad altijd met zich meedragen. De redding van de mens ligt in de hand van God.
Erogene zones	lichaamsdelen die seksuele lust kunnen opwekken (denk bijvoorbeeld aan de geslachtsdelen, plekken in de hals en oorlelletjes)
Erotiek	gevoelens die samenhangen met gedachten, handelingen en objecten die een rol spelen bij geslachtsgemeenschap en het opbouwen van een sterk verlangen hiernaar. Denk aan erotische kleding, erotische hulpmiddelen, erotische plaatjes, etc. Erotiek is dus een onderdeel van seksualiteit en dus niet dat deel dat de geslachtsgemeenschap zélf betreft.
Esthetica	leer van de zintuiglijke waarneming. Discipline in de filosofie die zich bezighoudt met schoonheid.
Esthetisch wezen	ieder mens heeft een gevoel voor wat mooi en lelijk is
Ethiek	ethiek gaat over wat goed en wat niet goed is. Wat zijn de juiste waarden en normen in het menselijk verkeer? De ethiek houdt ons een norm voor: je hoort menswaardig te leven.
Ethiek en levensbeschouwing	belangrijke standpunten over goed en kwaad vind je ook in levensbeschouwingen. Denk aan de Tien Geboden in de Bijbel en aan de islamitische norm om rechtvaardig te leven.
Ethisch probleem	je streeft méérdere waarden na en je kunt die waarden niet tegelijkertijd in praktijk brengen.
Etiquette	beleefdheidsregels, omgangsvormen en wellevendheid.
Etnocentrisme	men beoordeelt de leden van de minderheidscultuur aan de hand van de waarden en normen van de eigen groep.
Eucharistie	christelijk sacrament: een katholieke gebedsdienst. Protestanten spreken van het ‘Heilig Avondmaal’.
Eudemonisme	denkrichting in de Griekse oudheid die aandacht had voor geluk (o.a. Aristoteles)
Euthanasie	een opzettelijk levensverkortend handelen door een ander dan de betrokkene op diens verzoek, in een situatie waarbij er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk lijden.
Evangelie	verhaal over het leven van Jezus (zijn ideeën, zijn manier van omgaan met mensen en met God). Er zijn vier evangeliën: van Mattheüs, Marcus, Lukas en Johannes.
Evolutieleer	leer die een wetenschappelijke verklaring probeert te geven voor het ontstaan en de ontwikkeling van het leven op aarde. Aanhangers van de evolutieleer geloven niet dat de aarde door God is geschapen. Darwin wordt gezien als de grondlegger van de evolutieleer.
Existentialisme	stroming in de filosofie gaat er van uit dat de mens eerst bestaat (existeert) en pas in dat bestaan zijn wezen ontwikkelt. Het wezen van de mens ligt dus niet vooraf vast. Sartre is de grondlegger van het existentialisme.
Existentiële ervaring	bestaanservaring: ervaring die je diep raakt
Exodus	de uittocht van de joden uit Egypte (wordt elk jaar herdacht tijdens Pesach, het joodse paasfeest)
Falsificatie	de weerlegging van een uitspraak door middel van zintuiglijke waarnemingen of andere vormen van wetenschappelijk onderzoek.
Feest	een gelegenheid waarop je extra aan-dacht besteedt aan een belangrijke gebeurtenis. Blijdschap en dankbaarheid spelen een belangrijke rol bij feesten.
Feminisme	de levensbeschouwing die er vanuit gaat dat mannen en vrouwen gelijkwaardig aan elkaar zijn.
Filosoferen	activiteiten als denken, een redenering opbouwen, een gesprek voeren met anderen over een bepaald onderwerp, etc.
Filosoferen (wetenschappelijk)	bewust nadenken (reflecteren) over belangrijke vragen in het leven en (wetenschappelijk) daar ook over communiceren met anderen (spreken of schrijven)
Filosofie	dit woord heeft in het Nederlandse taalveld verschillende betekenissen: de gedachtegang die aan iets ten grondslag ligt en wijsbegeerte (incl.wijsgerig stelsel)
Fonologisch aspect van taal	het onderscheiden en vormen van klanken en klankcombinaties
Foute vrienden	vrienden die eigenschappen hebben waar jij veel moeite mee hebt, bv. profiteren, roddelen, crimineel gedrag en na-apen.
Franciscus van Assisi	katholieke heilige in de middeleeuwen (1182-1226). Hij leefde eenvoudig, wilde op de eerste plaats Christus dienen en navolgen. Hij streefde vrede na en kwam op voor de armen. Hij was ook een groot dierenvriend en stond aan de basis van de Orde der Minderbroeders.Ieder jaar wordt Werelddierendag op zíjn verjaardag gevierd. Franciscus zag de natuur als Gods Schepping. Met die schepping moet de mens eerbiedig omgaan. Hij is voor christenen een voorbeeld van hoe mensen met de natuur moeten omgaan.
Freud, Sigmund	(1856-1939) beroemd atheïst en grondlegger van de psychoanalyse.
Functionele relaties	relaties die je aangaat omdat je bepaalde taken en verantwoordelijkheden hebt in het sociale leven.
Gandhi	Gandhi was de leider van de beweging voor zelfbestuur van India in de eerste helft van de twintigste eeuw toen het land nog een kolonie van Engeland was. Hij pleitte voor een betere positie van de uitgestotenen (de paria’s) en voor gelijkberechtiging van man en vrouw. Bij dit alles stond absolute geweldloosheid voorop. Voor hindoes is Gandhi een inspirerende persoon.
Gebaar	beweging met handen, voeten, benen, enzovoort. Door gebaren kun je laten zien hoe je over iets denkt.
Gebed	Mensen richten zich bewust tot God en zoeken contact met Hem. Dat kan individueel zijn, maar ook met een groep.
Geboorteritueel	vast gebruik bij de geboorte van een kind, bijvoorbeeld de (kinder)doop.
Gedragscode	Vaste regels over hoe mensen zich moeten gedragen, bv. op hun werk.
Gedragsregels	De verwachtingen die we hebben over het gedrag van mensen (vastgelegd in regels).
Gelijkheid	het woord gelijkheid wordt soms als feit gebruikt en soms als (morele) norm. Mensen zijn in sommige aspecten gelijk zoals het feit dat ze lichamelijke en geslachtelijke wezens zijn. Er zijn ook aspecten aan te wijzen waarin mensen ongelijk zijn: in geslacht, karakter, huidskleur, lichaamsbouw, politieke overtuiging, etc. Gelijkheid kan ook norm zijn: een principe dat ons voorhoudt ieder mens gelijk te behandelen.
Geluk	jezelf in harmonie (in evenwicht) weten met jezelf en met je omgeving, over een langere periode. Zie ook eudemonisme.
Gemeenschappelijke levensbeschouwing	levensbeschouwing van een groep mensen.
Genegenheid	je mag elkaar graag en dat laat je ook merken.
Geslachtelijk wezen	de mens een geslachtelijk wezen is: de mens is van het mannelijke of het vrouwelijke geslacht
Geslachtsidentiteitsstoornis	een persoon beschouwt zichzelf als van een andere sekse en wil zijn of haar lichaam daaraan ook wil aanpassen
Gewetensbezwaren	Soms krijg je van je baas een opdracht om werkzaamheden te verrichten waar je moeite mee hebt. Het werk gaat in tegen je geweten: je hebt er grote bezwaren tegen. Op zo’n moment kom je in een moeilijke situatie terecht. Je moet dingen doen waar je niet achter staat.
Gewone vraag	vraag over minder belangrijke dingen in het leven waar je een precies antwoord op kunt geven.
Gezichtsuitdrukking	de uiting op een gezicht zoals lachen en huilen. Deze uiting zegt iets over hoe iemand zich voelt of hoe hij denkt.
Ghi	bij het hindoeïsme is het de gewoonte dat de baby na de geboorte een beetje honing en ghi (geklaarde boter) op de tong krijgt. Ook fluistert de vader een heilige spreuk (een mantra) in het oor van het kind.
Ghusl	grote wassing waardoor de rituele reinheid weer hersteld kan worden (islam)
God	iets of iemand dat de mens overstijgt, eventueel alles geschapen heeft of alles bestuurt.
God als bevrijder	De joden zien God onder andere als een bevrijder. De joden kregen tijdens en na hun bevrijding uit de slavernij in Egypte vooral het idee dat God een bevrijder is.
Godsdienstige levensbeschouwing	levensbeschouwing waarbij mensen in een God geloven.
Goede smaak	een ontwikkeld gevoel voor wat mooi en lelijk is.
Gospel	gospel is muziek met een christelijke kijk op het leven. Het Engelse woord ‘gospel’ betekent in het Nederlands: ‘evangelie’.
Groepscultuur	een cultuur waarin de groep centraal staat. Het belang van de familie gaat boven het belang van het individu.
Gymnasion	sportschool bij de oude Grieken. Van oorsprong had het gymnasion een militaire functie. Op een gymnasion werd intensief getraind en aan lichaamsverzorging gedaan. Verschillende sporten werden beoefend. De veelal jonge mannen kregen op het gymnasion ook onderwijs in cultuur.
Gymnasium	nieuw-humanistische denkers bepleitten een nieuw schooltype: het gymnasium. In dit schooltype staan vooral menswetenschappen op het rooster. Het gymnasium zou zo een bijdrage kunnen leveren aan een brede ontwikkeling van jonge mensen.
Haarloos ideaal	Schoonheidsideaal van de laatste jaren: een gladde, rimpelloze huid
Hades	de onderwereld bij de oude Grieken.
Hadieth	belangrijke islamitische geschriften. Daarin staan de verhalen over Mohammed.
Hadj	de bedevaart van moslims. Elke moslim moet ééns in zijn leven - als het kan - naar Mekka gaan: op bedevaart. De hadj is één van de vijf zuilen van de islam. Zie ook: Vijf zuilen.
Hadji Bektasj	inspirerende persoon van de Alevieten in de dertiende-eeuw (zendeling)
Halal	‘rein’ of ‘toegestaan’. Moslims mogen bijvoorbeeld alleen vlees eten dat halal is. Dat is vlees dat volgens islamitische voorschriften geslacht is. Volgens de Koran mogen moslims geen varkensvlees eten.
Hartsvrienden	twee mensen die heel ‘dik bevriend’ zijn en heel veel intieme aspecten delen
Haute couture	hoge kleermakerskunst. De exclusieve maatkleding die gemaakt wordt voor een collectie die past bij een bepaald jaargetijde.
Hedonisme	genotsdenken. Het woord is afgeleid van het Griekse hèdonè dat letterlijk lust of genot betekent.
Hedonist	iemand die genieten het belangrijkste vindt in het leven. Een mens kan bijvoorbeeld genieten van eten, drinken en seksualiteit.
Hegel	belangrijk filosoof in de moderne tijd
Heidegger	belangrijke filosoof in de moderne tijd
Heil	andere vorm van geluk. Het geluk dat men heeft verworven, is nooit helemaal volmaakt. Uiteindelijk verlangen mensen naar een totaal, volmaakt geluk.
Heilige boeken	de belangrijke geschriften van religieuze levensbeschouwingen. In deze boeken speelt ‘het hogere’ (God) een belangrijke rol
Heliocentrisme	theorie dat de aarde - evenals andere planeten – om de zon draait
Hellenisering	het (gedwongen) overnemen van de Griekse cultuur door andere volken, zoals de joden moesten tussen 356 - 323 v. Chr.
Hemelvaart	tijdens Hemelvaart herdenken christenen dat Jezus veertig dagen na Pasen terugkeerde naar God de Vader.
Hephaestus	Griekse God van de smeedkunst, het vuur en de ambachtslieden.
Hera	de Godin van het huwelijk en van de levensfasen van de vrouw (bij de oude Grieken)
Herdenkingsplaatsen in de publieke ruimte	De plaats waar iemand overleden is, verandert in een gedenkplaats met bloemen, lichtjes, kaarsjes, rouwkaarten en bedankbriefjes.
Hermes	de God van de handel en de reizigers (bij de oude Grieken)
Hervorming	beweging onder leiding van Luther en Calvijn in de rooms-katholieke kerk die uitloopt op een afscheiding van ‘protestantse kerken’ (16e eeuw). Ook wel genoemd: de Reformatie. Zie ook Luther.
Hestia	Griekse godin van het vuur en het haardvuur.
Heteroseksueel	het zich seksueel aangetrokken voelen tot een persoon van het andere geslacht.
Hidjra	Mohammed vertrekt in 622 uit zijn geboorteplaats Mekka en gaat naar de stad Medina. Dit heet de ‘hidjra’. Met de hidjra begint de islamitische jaartelling.
Hindoeïsme	Oosterse godsdienst ontstaan in India. Wereldwijd leven er ongeveer 700 miljoen hindoes.
Hippiecultuur	er werd in de jaren zestig gerebelleerd tegen de oudere generatie. Men keerde zich tegen de burgerlijke cultuur, de heersende fatsoensnormen en de onderdrukking van de seksualiteit. In de hippielook speelden bloemen een belangrijke rol (geïnspireerd op het flower-power-denken),maar ook wijduitlopende broeken en elementen uit de indianencultuur, zoals versierde hoofdbanden en leren versieringen.
Hobbes	belangrijke filosoof in de moderne tijd
Holebiseksualiteit	de overkoepelende term voor de seksuelaliteit van homoseksuelen (ho), lesbiënnes (le) en biseksuelen (bi). Zie ook homoseksueel en biseksueel.
Homoseksueel	het zich seksueel aangetrokken voelen tot iemand van hetzelfde geslacht. Een man wordt 'homo(seksueel)' genoemd; een vrouw 'lesbiënne'
Honing	bij het hindoeïsme is het de gewoonte dat de baby na de geboorte een beetje honing en ghi (geklaarde boter) op de tong krijgt. Ook fluistert de vader een heilige spreuk (een mantra) in het oor van het kind.
Houding	De manier waarop je je gedraagt of hoort te gedragen, bv. op je werk.
Humaniora	wetenschappen en kunsten die eraan bijdroegen dat de mens écht mens werd. Het hart van de humaniora werd gevormd door de zeven vrije kunsten: taalkunde/taalbeheersing, logisch redeneren en gesprekken voeren, rekenkunde, aardrijkskunde, sterrenkunde en muziektheorie.
Humanisme	een levensbeschouwing die veel waarde hecht aan de mens. Een humanist gelooft dat de mens zélf vorm en zin moet geven aan zijn leven.
Humanistisch atheïsme	de overtuiging dat de waardigheid en de betekenis van de mens in strijd zijn met het geloof in een God. De mens is het hoogste wat er is.
Humanistisch mensbeeld	de mens is autonoom, vrij en verstandelijk.
Humanistisch Verbond	De belangrijkste humanistische organisatie in Nederland. Deze organisatie heeft ongeveer tienduizend leden.
Humanistische organisaties	organisaties op humanistische grondslag, zoals de Universiteit voor Humanistiek, Humanitas, Maandblad ‘De Humanist’, Humanistische Omroep Stichting (HOS), Humanistisch Vormings Onderwijs (HVO).
Humanistische relatieviering	het vieren van een mijlpaal in een relatie met een humanistische invulling en vormgeving.
Humanistische uitvaartbegeleiding	humanistische organisatie die diensten verleent aan mensen die een uitvaart van een dierbare een humanistisch karakter willen geven.
Hume	belangrijke denker tijdens de verlichting (1711-1776)
Ibrahim	profeet in de Koran. Hij is bereid zijn zoon (Isma’iel) te offeren: Koran 37, 97-111 (vgl. Abraham in de Bijbel).
Ideeenleer	(van Plato). Deze leer houdt in dat er twee vormen van werkelijkheid zijn: de zichtbare, zintuiglijk ervaarbare wereld en de geestelijke wereld (de Ideeënwereld). De eerste wereld is een wereld van schijn, een nabootsing van het eeuwig zijnde: de onveranderlijke wereld. De mens leeft vooral in de zintuiglijk ervaarbare wereld, terwijl hij zich daar juist los van zou moeten maken. Hij zou die schijnwerkelijkheid moeten loslaten en moeten ‘opstijgen’ naar de geestelijke wereld, naar de wereld zoals die echt is: de wereld van het hoogste idee, van de ware kennis.
Identificatiefiguren	personen met wie je je wilt vereenzelvigen (op wie je wilt lijken) omdat je sterk aangesproken wordt door de waarden, normen en opvattingen van de betreffende persoon.
Identiteit	Het antwoord op de vraag: Wie ben je en wie zou je willen zijn?
Ietsisme	opvatting dat er ‘iets’ is tussen hemel en aarde. Aanhangers van deze stroming gaan er vanuit dat er meer is dan wij kunnen weten.
Ik-standpunt	de manier waarop jijzelf tegen iets (de werkelijkheid, een probleem) aankijkt.
Imago	Het beeld dat anderen van jou hebben.
Imam	een imam heeft een belangrijke functie in de moskee. Hij gaat voor in het gebed en hij zorgt ervoor dat alles goed verloopt in de moskee. De imam heeft ook een sociale (en soms politieke) functie in de geloofsgemeenschap (de umma).
Imitatie- en identificatiegedrag	de neiging van mensen om andere mensen na te doen en daarmee te laten zien dat men dezelfde waarden en normen (en dezelfde status) heeft als degene die men imiteert.
Inlevingsvermogen	Het vermogen je geheel en al met je gedachten in iets of iemand te verplaatsen.
Inquisitie	rechtbank van de katholieke kerk
Inspirerende persoon	persoon die een voorbeeld is voor anderen.
Instrumentele waarde	Dieren en planten hebben een gebruikswaarde voor mensen. Zie ook intrinsieke waarde.
Integratie	het proces waarbij een culturele minderheidsgroep zich aanpast aan de culturele meerderheid, maar daarbij wel eigen waarden, normen, manieren, rituelen, symbolen, kleding en instituties behoudt.
Intelligent Design	de opvatting dat alles wat er is, gemaakt moet zijn volgens een bepaald ontwerp. Er is dus een ontwerper geweest van alles wat bestaat: een soort architect.
Interseksualiteit	een lichaam met zowel mannelijke als vrouwelijke kenmerken.
Isaak	zoon van Abraham (2000 voor Chr.) Eén van de aartsvaders van het jodendom.
Islam en seksualiteit	volgens de islam maakt seksueel genot het leven prettiger. Elke moslim - man of vrouw - heeft recht op bevrediging van de seksuele behoeften. Seks mag alleen met iemand van het andere geslacht, waarbij een huwelijk een eerste voorwaarde is.
Islamfundamentalisme	Een richting binnen de islam die sterk hecht aan een letterlijke naleving van datgene wat in de Koran staat en wat de eeuwenoude islamitische traditie heeft voortgebracht.
Islamitisch huwelijk	Bij het islamitische huwelijk worden niet alleen man en vrouw met elkaar verbonden, maar ook hun families. Er wordt verschillend gedacht over de rol van de ouders bij de keuze van een huwelijkspartner. Er is een groot huwelijksfeest dat wel dagen kanduren. Man en vrouw zijn mooi gekleed. Kenmerkend voor het islamitische huwelijk is ook dat de vrouw een bruidsschat krijgt. Dat wordt de ‘mehr’ genoemd. De vrouw mag zelf bepalen wat ze ermee doet.
Islamitisch mensbeeld	in de schepping is de mens het belangrijkste. Allah heeft de mens geschapen als Zijn plaatsvervanger op aarde. De mens moet goed leven: hij moet Allah aanbidden en rechtvaardig zijn.
Islamitische visie op man en vrouw	man en vrouw zijn niet gelijk maar wel gelijkwaardig. De mannelijke en vrouwelijke taken sluiten aan bij de eigen aard van man en vouw. De islam gaat er van uit dat de man zich gemakkelijk laat afleiden door de schoonheid van een vrouw, ook van een vrouw die al een relatie heeft. Daarom kleden veel moslima’s zich niet te verleidelijk.
Isral	In 1947 besluiten de Verenigde Naties Palestina te verdelen in een joodse en een Arabische staat. De joden aanvaarden dit besluit en roepen op 14 mei 1948 de staat Israë uit. De Palestijnen zijn het niet eens met het besluit van de Verenigde Naties en er ontstaat een oorlog.
Jahn, Friedrich Ludwig	(778-1852) de grote voorganger van de Duitse turnbeweging in de 19-de eeuw.
Jahweh	Joodse naam voor God. Het betekent: ‘ik die ben’.
Jaloezie	Een houding waarbij je iemand anders iets niet gunt. Jaloezie komt voort uit angst en onzekerheid.
Jean-Paul Sartre	belangrijk filosoof in de moderne tijd. Vertegenwoordiger van het existentialisme. Sartre is ook een bekende moderne humanist (1905-1980).
Jehova’s Getuigen	protestantse beweging die zich op de Bijbel beroept.
Jezus van Nazareth	inspirerend persoon die leefde van 0 tot 30 jaar na Christus. Hij was een jood die door zijn leerlingen en door de eerste christenen werd gezien als een Messias: een bevrijder. Hij kwam op voor de armen en verkondigde het ‘Rijk van God’. Later werd Jezus als de stichter van het Christendom gezien.
Jij-standpunt	je bekijkt iets niet vanuit jezelf, maar vanuit de ander. Je moet je kunnen inleven in het standpunt van een ander.
Jonge Humanisten	groep van het Humanistisch Verbond gericht op jongeren tussen 18 en 27 jaar. Zij organiseren activiteiten voor jongeren en geven een ledenblad uit.
Joods huwelijk	dat vindt in de synagoge plaats, onder de choepa, een soort baldakijn. Man en vrouw beloven elkaar trouw tot in de dood. Ze beloven God elkaar te steunen. Ook schuiven ze elkaar een ring om de vinger. De man trapt een glaasje stuk dat eerst in een doek was gewikkeld. Dat herinnert aan de tempel die verwoest is. Maar het betekent ook: zoals dit glas nooit meer heel wordt, zo kan dit huwelijk niet meer stuk.
Joods mensbeeld	de mens is een beeld van God. Ieder mens heeft een vrije wil. De mens is een beperkt wezen.
Joodse waarden	de liefde tot God, de naastenliefde en rechtvaardigheid.
Judged sports	Bij deze sporten is een jury noodzakelijk die de prestaties beoordeelt.
Juno	Romeinse beschermgodin van de vrouwen.
Jupiter	belangrijkste God bij de Romeinen.
Kalief	het Arabische woord voor opvolger (of plaatsvervanger) is: Khalifa (kalief). Mohammed heeft geen opvolger aangewezen. Na Mohammed worden er vier kaliefen gekozen die een persoonlijke band met Mohammed hebben gehad.
Kant	belangrijk filosoof in de moderne tijd
Karakter	de combinatie van innerlijke eigenschappen van een persoon. Die eigenschappen herken je voor een deel aan hoe mensen zich gedragen.
Karl Marx	Filosoof en historicus (1818-1883). Hij benadrukte de invloed van sociale omstandigheden (klasse, milieu, sociale groep, vermogen, inkomen, opleiding, etc.) op het bewustzijn van mensen (materialisme).
Karma	Handeling of daad. Bij Karma gaat het niet alleen om de handeling zelf maar ook over de gevolgen van de handeling. (hindoeïsme)
Karma-yoga	verlossingsweg binnen het hindoeïsme. Je verricht wel bepaalde daden, maar zónder dat je er belang bij hebt of eraan gehecht bent.
Kastenstelsel	De samenleving is opgebouwd uit een aantal ‘kasten’: sociale groepen. Er zijn grote verschillen tussen de kasten. In 1950 is in India het kastenstelsel officieel afgeschaft maar in de praktijk bestaat het nog steeds. Er zijn vier kasten: priesters, strijders, boeren en handelaren & slaven. Daaronder nog de paria’s, de uitgestotenen.
Kemalisme	Seculiere staatsopvatting met een scheiding van kerk en godsdienst zoals dat vorm heeft gekregen in het moderne Turkije vanaf 1917. Het woord ‘kemalisme’ is afgeleid van de tweede voornaam van de grondlegger van het moderne Turkije: Mustafa Kemal Atatürk.
Kemalisme	Seculiere staatsopvatting met een scheiding van kerk en godsdienst zoals dat vorm heeft gekregen in het moderne Turkije vanaf 1917. Het woord ‘kemalisme’ is afgeleid van de tweede voornaam van de grondlegger van het moderne Turkije: Mustafa Kemal Atatürk.
Kennis	een relatie waar je niet bewust voor kiest maar die je wel in bepaalde verbanden tegenkomt
Kennistheorie	het wetenschappelijk nadenken over kennis
Kepler	geleerde die wetenschappelijke bewijzen leverde voor de opvatting dat de aarde om de zon draait en niet andersom (1571-1630)
Keppeltje	Joodse symbool: het staat voor de onmetelijke kleinheid van de mens ten opzichte van God. Het keppeltje herinnert een jood eraan dat God boven iedereen staat.
Kerk	komt van het Latijnse en Griekse ‘ekklesia’, hetgeen betekent: ‘samengeroepen’. Van oorsprong gaat het bij het begrip ‘kerk’ niet om een gebouw maar om mensen die samenkomen om hun geloof in God te beleven.
Kernvraag	een groep concrete levensvragen rond een centrale vraag, bijvoorbeeld: wat is belangrijk in het leven?
Kerstmis	feest waarop de geboorte van Jezus herdacht wordt: 25 en 26 december.
Klassieke oudheid	Griekse en Romeinse cultuur van 800 v. Chr. tot 500
Kool-Smit, Joke	(1967-) belangrijk feministe tijdens de tweede feministische golf. Zij schreef: Het onbehagen van de vrouw.
Koosjer	rein. Joden laten door koosjer te eten zien dat men het jood-zijn serieus neemt. Omdat joden bloed zien als een symbool van het leven, zit in het voedsel geen bloed. Verder eten joden geen varkensvlees. Voor orthodoxe joden is het ook verboden vlees met melkproducten te vermengen. Ook dat gebeurt weer uit respect voor het leven.
Koran	belangrijk islamitisch geschrift. De Koran is een heilig boek voor moslims: het is het woord van Allah. Het bevat 114 hoofdstukken die soera’s worden genoemd. Iedere soera bestaat weer uit een aantal verzen.
KRO	Katholieke Radio Omroep.
Kruisje	symbool van een christen: verwijst naar het christen-zijn.
Kruistochten	‘heilige oorlogen’ van christenen tegen gebieden die door moslims in Europa waren ingenomen (elfde en twaalfde eeuw).
Kyrios	benaming voor God in het Nieuwe Testament.
LAT-relatie	(Living Apart Together). Een relatie waarin de partners niet met elkaar samenwonen, maar met regelmaat bij elkaar zijn.
Leerhuis	deel van de synagoge waar de Thora bestudeerd wordt onder leiding van een rabbijn
Leerlingen	zo worden in de Bijbel de volgelingen van Jezus van Nazareth genoemd.
Levensbeschouwelijk feest	een feest waarbij extra aandacht wordt gegeven aan een belangrijk onderdeel van een levensbeschouwing.
Levensbeschouwelijk ritueel	een ritueel met woorden, daden en symbolen. Het gemeenschapsgevoel wordt versterkt. Rituelen spelen een rol bij bestaanservaringen, verwijzen naar iets hogers en geven mensen (weer) kracht.
Levensbeschouwelijk verhaal	een groepsverhaal over belangrijke ervaringen waarin levensvragen en –antwoorden voorkomen.
Levensbeschouwelijke communicatie	aan iemand duidelijk maken hoe je over belangrijke dingen in het leven denkt. Uit deze communicatie blijkt ook wie jij eigenlijk bent.
Levensbeschouwing	een kijk op het leven, waarin voorlopige antwoorden worden gegeven op levensvragen.
Levensfilosofie	ander woord voor ‘levensbeschouwing’
Levensovertuiging	ander woord voor ‘levensbeschouwing’
Levensstijl	De keuze voor een eigen uiterlijk, een eigen manier van doen en denken, eigen vrienden en vriendinnen, eigen hobby’s, eigen muziek, enz.
Levensvisie	ander woord voor ‘levensbeschouwing’
Levensvraag	vraag over écht belangrijke dingen in het leven, zonder een vast antwoord.
Leviraat	huwelijk van een man met de weduwe van overleden broer, bijvoorbeeld een militaire strijder
Liberale joden	Ruimdenkende joden die bepaalde waarden uit de Thora wel belangrijk vinden, maar niet heel streng in de leer zijn.
Liberalisme	levensovertuiging en ook politieke stromingen die de vrijheid van de mens benadrukt en ook het zelfbeschikkingsrecht van de mens
Lichaamshouding	door de ‘stand van je lichaam’ kun je duidelijk maken hoe je je voelt.
Lichamelijk contact	voorbeelden van lichamelijk contact zijn: duwen, trekken, vechten en vrijen. Door aanraking kunnen mensen elkaar iets duidelijk maken.
Liefde	een gevoel van genegenheid voor iemand maar ook een verstandelijke keuze: je kiest bewust voor iemand. Je houdt rekening met die ander en probeert hem of haar gelukkig te maken.
Liefdesrelatie	Een bewust gekozen relatie tussen twee mensen die gebaseerd is opwederzijdse liefde.
Lijden	de negatieve gevoelens die mensen kunnen hebben naar aanleiding van bepaalde ervaringen. Het gaat om gevoelens als onvrede, pijn, onmacht en teleurstelling.
Lineaire tijdsopvatting	de geschiedenis is een proces met een beginpunt (de schepping), een ontwikkeling en een eindpunt (evt. het Rijk van God zoals bij het christendom)
Lionel Messi	Argentijns topvoetballer bij Barcelona
Locke	Een (liberaal) filosoof tijdens de verlichting. Hij was een Engelsman die leefde van 1632 tot 1704.
Logisch atheïsme	opvatting dat spreken over God zinloos is omdat het bestaan van God niet bewezen kan worden.
Luther	Eén van de grondleggers van het protestantisme (1483-1546). Hij had kritiek op de rooms-katholieke kerk en vond dat het woord van God weer centraal moest staan in het christendom. Hij werd in 1520 uit de katholieke kerk gezet. Hij liet zich negatief uit over joden.
Maarten Luther	één van de grondleggers van het protestantisme (1483-1546). Hij had kritiek op de rooms-katholieke kerk en vond dat het woord van God weer centraal moest staan in het christendom. Hij werd in 1520 uit de katholieke kerk gezet.
Maatje 0	Schoonheidsideaal (ook wel genoemd het ‘modellenmaatje’): lange benen, een slank figuur, weinig vet en een laag gewicht.
Maimonides	beroemde rabbijn (1135-1204) die de Thora probeerde uit te leggen.
Malthusiaans plafond	de bevolkingsgrootte moet in verhouding staan met de beschikbare grond op aarde (Thomas Malthus, 1766-1834)
Mandela	Nelson Mandela is voor miljoenen mensen in de wereld een held. Mandela streed jarenlang tegen de apartheid in Zuid-Afrika omdat hij vindt dat zwarte mensen evenveel rechten hebben als blanke mensen.
Marco Borsato	(zijn kijk op het leven)
Marranen	joden die werden gedwongen om christen te worden (middeleeuwen)
Mars	Romeinse God van de oorlog.
Martin Buber	een beroemde joodse denker (filosoof) die leefde van 1878 tot 1965. Voor hem was ieder mens bijzonder. Buber was tegen het ‘in hokjes stoppen’ van mensen, omdat er daardoor geen aandacht meer is voor het eigene van ieder mens. Iemand (eerst) beoordelen als lid van een groep, leidt tot vooroordelen en discriminatie. Buber zegt: juist in het ontmoeten van die ander als persoon, merk je iets van de aanwezigheid van God. Hij laat zien dat God dichtbij kan zijn.
Marx	(1818-1883) belangrijk filosoof en historicus in de moderne tijd
Meditatie	een vorm van concentratie waardoor je lichaam en geest tot rust komen. De aandacht wordt niet meer afgeleid door zaken van buitenaf.
Mediteren	Mediteren is een manier van bidden waardoor je lichaam en geest tot rust komt. Mediteren wordt gebruikt om in contact te komen met het hogere: God. Ook kan het doel van mediteren zijn om in een toestand te komen van ontspanning en rust, maar ook van alertheid.
Mehr	De vrouw krijgt bij een islamitisch huwelijk een bruidsschat. Dit wordt de ‘mehr’ genoemd. De vrouw mag zelf bepalen wat ze ermee doet.
Menorah	de zevenarmige kandelaar. Belangrijk joods symbool.
Mensbeeld	mening over wie de mens is en/of zou moeten zijn.
Messias	joden geloven in de komst van een verlosser (een ‘Messias’) die het Rijk van God zal brengen. Volgens sommige joden is dat een ideale samenleving hier op aarde, waar ook mensen een bijdrage aan kunnen leveren. Andere joden geloven meer in een hemel: een ideale toestand ná dit leven.
Metafysica	het wetenschappelijk nadenken over de vraag of er iets is wat de zintuiglijke waarneming overstijgt
Metal	muziekstijl, een ruigere vorm van hardrock. Denk aan Metallica, Rammstein en System of a Down.
Michail Bakoenin	(1814-1876) beroemde atheïst en anarchist.
Midrasj	in de Midrasj worden tekstfragmenten uit de TeNaCH uitgelegd
Milieu	alles wat tot jouw omgeving behoort. Dat kan iets zijn dat de mens aantreft, zoals een oerwoud, maar ook iets dat de mens zélf heeft gemaakt. Denk bijvoorbeeld aan het dorp of de stad waar je woont. Zie ook natuur en cultuur.
Millenniumdoelen	(Verenigde Naties) In 2000 hebben regeringsleiders van bijna tweehonderd landen afgesproken om vóór 2015 de belangrijkste wereldproblemen aan te pakken. Er zijn acht concrete doelstellingen vastgelegd door de VN. Deze worden de millenniumdoelen genoemd:
Minerva	Romeinse godin van de wijsheid.
Misjna	de mondelinge Thora met allerlei bijbehorende commentaren
Misoffer	een ritueel waarbij brood en wijn, als symbool voor het lichaam en bloed van Christus, aan God wordt opgedragen, als hernieuwing van het offer van het kruis
Missie	kerstening van nieuwe gebieden door de katholieke kerk vanaf het einde van de vijftiende eeuw (ook wel zending genoemd)
Mithra	Romeinse God. Hij besliste wat er met je gebeurde na je dood: hemel of hel.
Mode	een wijdverbreide, tijdelijke smaak en/of voorkeur op een bepaald maatschappelijk of cultureel gebied.
Modern humanisme	humanisme van de twintigste eeuw. Het humanisme ontwikkelt zich organisatorisch tot een nieuwe, zelfstandige levensbeschouwing.
Moestafa Kemal Atatürk	de grondlegger van het moderne Turkije in 1917
Mohammed	Mohammed leefde van 570 tot 632. Hij staat aan het begin van de islam. Mohammed bracht Allah’s boodschap naar de mensen. Daarom is hij de profeet en het grote voorbeeld voor moslims.
Moksha	verlossing (binnen het hindoeïsme). Door een goed leven te leiden, dus door goede handelingen, kun je herboren worden in een hogere vorm.
Monniken	christenen die in afzondering leven
Monotheïsme	een godsdienst waarbij één god wordt erkend (mono = één, theos = god). Joden, christenen en moslims geloven in één god.
Montesquieu	grondlegger van het de Trias Politica: in een staat dienen de drie machten onafhankelijk van elkaar te zijn. Het gaat om de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht. Deze machten dienen gescheiden van elkaar te functioneren, zodat machtsmisbruik voorkomen kan worden en de macht niet bij een persoon of groep ligt. (1689-1755)
Moorse beschaving	Vanaf de achtste tot de zeventiende eeuw beheerst de islam belangrijke delen van het Iberisch Schiereiland. Daar ontwikkelt zich - mede onder invloed van christendom en jodendom - een economisch en cultureel sterke cultuur. Denk ook aan 'al Andalus´.
Moraal	het geheel van waarden en normen.
Moriscos	De val van Granada in 1492 wordt wel gezien is het einde van de islamitische periode op het Iberisch Schiereiland. De achterblijvende moslims werden gedwongen te kiezen tussen vertrek of gedwongen bekering. Velen kiezen voor bekering (en laten zich dopen) maar blijven in het geheim moslim. Deze mensen worden Moriscos genoemd (crypto-moslims). Ze worden als een gevaar voor de staat gezien en tussen 1609 en 1614 gedwongen het schiereiland te verlaten.
Moskee	het gebedshuis en de ontmoetingsplek van moslims. Kinderen leren er ook over de Koran en krijgen godsdienstonderwijs van de imam.
Mozes	inspirerend persoon voor het jodendom. Hij leidde de uittocht (de bevrijding uit de slavernij in Egypte). Bovendien was het Mozes aan wie God de Tien Woorden gaf.
Multatuli	beroemde humanist in de 19-de eeuw
Multiculturalisme	de verschillende culturen in een gemeenschap (bv. een land) leven op gelijke voet naast elkaar, waarbij men wel geacht wordt zich te houden aan de wetten en regels zoals die door de overheid van een land zijn vastgesteld.
Mundam	geboorteritueel (kaalscheren) bij Hindoes.
Muziek en levensbeschouwing	muziek en songteksten van artiesten laten zien hoe een artiest tegen het leven aankijkt.
Muziekstijl	in muziek heb je verschillende stijlen. Elke stijl heeft eigen kenmerken (instrumenteel of met zang, songteksten) maar ook eigen gedrag. In elke muziekstijl komt levensbeschouwing voor. Voorbeelden van muziekstijlen zijn: rock, metal, house, punk, reggae, rap, (neder)pop, disco, dance en gospel.
Mythe	een verhaal dat binnen een groep wordt doorverteld, waarin ervaringen van mensen verwoord worden en waarin voorlopige antwoorden worden gegeven op levensvragen. Een mythe is geen historisch verhaal maar bevat wel een levensbeschouwelijke boodschap. Mythen zijn veelal geschreven in literaire, poëtische taal.
Naamgeving	als een kind geboren wordt, krijgt het een naam. De ouders hebben er over nagedacht en over gesproken. Ze hebben een of meer redenen gehad om voor een naam te kiezen.
Naastenliefde	je naaste liefhebben. Belangrijke christelijke waarde.
Nature-standpunt	de opvatting dat het biologisch verschil tussen de seksen zo vanzelfsprekend is dat ook de psychologische sekseverschillen, en dus ook het sekserolgedrag, een biologische basis hebben.
Natuur	datgene wat de mens aantreft, datgene wat door de mens níet gemaakt of gewijzigd is. Bij dit laatste bedoelen we dat het niet door jezelf, je medemens of je voorouders gemaakt of veranderd is. Zie ook cultuur.
Natuur als geschenk van God	binnen de christelijke opvatting is de natuur een geschenk van God aan de mens. De mens mag gebruik maken van de natuur, maar God blijft altijd de eigenaar. We moeten zorgen dat de natuur behouden blijft, ook voor ons nageslacht.
Natuurlijke dood	doodgaan door ouderdom of ziekte. Daar kan de mens geen invloed op kan uitoefenen.
Natuurlijke dood	Mensen kunnen dood gaan door ouderdom of ziekte. De mens kan er geen invloed op uitoefenen: ziekte en ouderdom horen nou eenmaal bij het leven.
NCRV	Nederlands Christelijke Radio Omroep: protestants-christelijke omroep.
Negatieve vrijheid	de situatie waarbij externe invloeden en beperkingen afwezig zijn. We noemen de negatieve vrijheid ook wel ‘vrijheid van’.
Nelson Mandela	inspirerend persoon voor velen (onder andere voor humanisten).
Neptunus	Romeinse God van water en zee.
New Look	nieuw modebeeld van Christian Dior na einde Tweede Wereldoorlog. In dit modebeeld domineerden waarden als vrouwelijkheid, weelde en luxe.
Newton	natuurwetenschapper die de theorie over de zwaartekracht ontwikkelde(1642-1727)
Niet-godsdienstige levensbeschouwing	levensbeschouwing waarbij mensen niet in God geloven.
Niet-natuurlijke dood	doodgaan door de invloed van de mens zélf of door de invloed van de dood omgeving.
Niet-religieuze joden	mensen die wel tot de joodse bevolkingsgroep behoren, maar niets (meer) aan het joodse geloof doen.
Niet-zelf-gekozen	Relaties die je niet zelf uitkiest.
Nietzsche	(1844-1900) belangrijk filosoof in de moderne tijd, atheïst
Nieuw Malthusiaanse Bond	Deze bond werd in Nederland opgericht in 1881 met als doel ‘de bewuste regeling van het kindertal’. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog werd deze bond opgeheven en na de oorlog heropgericht als Nederlandse Vereniging voor Sexuele Hervorming (NVSH), overigens wel met een bredere doelstelling.
Nieuw-humanisme	humanisme tijdens de verlichting (17-de en 18-de eeuw). Het nieuw-humanisme met zijn vaak niet- of anti-godsdienstige levensovertuiging wordt vaak het tweede humanisme genoemd.
Nieuwe Testament (NT)	boeken van de volgelingen van Jezus over hun geloof in God. Vormt samen met het Oude Testament de (christelijke) Bijbel. Geschreven tussen 50 en 110 na Chr.
Nirwana	een toestand van volledige rust en leegte, een situatie van volkomen innerlijke vrede
NMO	Nederlandse Moslim Omroep. Deze omroep maakt tv-programma’s voor moslims in Nederland.
Non-verbale communicatie	uitwisseling van informatie zonder gebruik te maken van taal
Normen	een bepaalde verwachting over het gedrag van mensen. Normen worden vaak schriftelijk vastgelegd in de vorm van gedragsregels. Normen hangen samen met de waarden die aangehangen worden. Zie ook ‘waarden’.
Normen ontlenen aan feiten	uit feiten afleiden hoe iets hoort te zijn. Echter: feiten zijn op zich zelf niet zonder meer goed. De juistheid van bepaalde feiten zal inhoudelijk aangetoond moeten worden.
Nova Atlantis	(het nieuwe Atlantis). Utopie van Bacon (1561-1626). Hij schetst hierin zijn ideale samenleving: een maatschappij waarin wetenschap en techniek voor álle problemen een oplossing heeft gevonden.
Nulde humanisme	het humanisme van de klassieke oudheid wordt ook wel het nulde Humanisme genoemd
Nurture-opvatting	de opvatting dat sekserolgedrag in feite aangeleerd wordt in de opvoeding. Het typische jongens- en meisjesgedrag is het resultaat van een aantal leerprocessen.
Offerfeest	een heel belangrijk feest voor moslims. Moslims gaan ’s morgens naar de moskee om te bidden. Daarna wordt er een schaap geslacht op een speciale manier. Door het offerfeest laten moslims zien dat ze nog steeds hun leven in dienst stellen van Allah.
Olympisch vuur	dit vuur symboliseert het eeuwige verlangen van de mens naar eenheid.
Olympisch vuur	Dit symbool staat voor het eeuwige verlangen van de mens naar eenheid. Voor het begin van de Olympische Spelen wordt het Olympisch vuur ontstoken in het Griekse Olympia. Vervolgens is er een fakkelloop naar de stad waar de Spelen gehouden worden (tot en met de Spelen in China 2008). Op de eerste dag van de Spelen wordt het vuur ontstoken in het Olympisch stadion.
Olympische Spelen	Deze Spelen zijn als sportief evenement ontstaan in de Griekse oudheid uit godsdienstige feesten. Aan de Olympische Spelen deden alleen de ‘vrije Grieken’ mee. Slaven en vrouwen mochten niet meedoen. In 393 na Christus verbood de christelijke keizer Theodosius de Spelen vanwege hun ‘heidens’ karakter. Aan het einde van de negentiende eeuw zorgde de Franse baron Pierre de Coubertin voor de herinvoering van de Olympische Spelen. De eerste moderne Spelen vonden plaats in Athene in 1896.
Olympische vlag	vlag met vijf gekleurde ineengestrengelde ringen op een wit veld. De ringen (blauw, zwart, rood, geel en groen) verwijzen naar de verbondenheid van de vijf werelddelen.
Olympische vlag	Deze vlag bevat vijf gekleurde ineengestrengelde ringen op een wit veld. De ringen (blauw, zwart, rood, geel en groen) verwijzen naar de verbondenheid van de vijf werelddelen. Onder de ringen staat het motto van de spelen: citius, altius, fortius (sneller, hoger, sterker). Het betekent dat men naar steeds betere prestaties streeft.
Omgangsvormen	De manier waarop je omgaat bv. met klanten of collegae.
Ongegronde generalisering	uit slechts een paar gegevens - of uit gegevens die helemaal niet ter zake doen - algemene conclusies
Onthechting	verlossingsweg binnen het hindoeïsme. Je probeert je helemaal los te maken van de wereld. Je gaat leven als een asceet, zodat je geest vrij is en gericht kan zijn op het geestelijke of het goddelijke.
Ontkerkelijking	in de laatste decennia zien we dat steeds minder mensen lid zijn van of betrokken zijn bij de kerk
Onttovering van de natuur	Vanaf de renaissance en de opkomst van de moderne wetenschappen in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw ontstaat er een andere kijk op de natuur. Zij wordt ontdaan van haar heiligheid en goddelijke karakter. De natuur en de kosmos worden meer en meer voorgesteld als een machine, zónder doeloorzaken en goddelijke bestemming. Wat er gebeurt in de natuur is een gevolg van wetmatigheden zonder doel.
Ontvanger	degene aan wie iets duidelijk gemaakt wordt binnen communicatie.
Ontzuiling	vanaf 1960 laten steeds meer maatschappelijke organisaties de band met geloof en kerk los.
Onvrijwillige relatie	een relatie die niet uit vrije wil tot stand komt.
Onvrijwillige relatie	relatie die met een bepaald persoon waarvoor je zelf niet gekozen hebt
Onze Vader	beroemd gebed van Jezus van Nazareth: een soort samenvatting van het geloof.
Openbaring	een toekomstvisie gebaseerd op geloofsvoorstellingen. Ook wel genoemd ‘Apocalyps’.
Opwarming aarde	het gemiddeld warmer worden van de (temperatuur van) de aarde. Een oorzaak is de uitstoot van broeikasgassen. Verantwoordelijk voor deze gassen zijn fabrieken, het vliegverkeer, het autoverkeer, enzovoort. De opwarming van de aarde kan leiden tot een stijging van het zeeniveau door het smelten van de poolkappen, met als gevolg overstromingen, het mislukken van graanoogsten door langdurige droogte; etc. Als gevolg van de opwarming van de aarde zouden in de toekomst duizenden en misschien wel miljoenen mensen om het leven kunnen komen door overstromingen en honger.
Orakel	plaats waar de Grieken kennis konden nemen van de wil van de goden.
Organisatie	groep met regels, bestuur, medewerkers, geld, kantoren, etc.
Orthodox	zuiver in de leer. Vasthouden aan de overgeleverde voorschriften (van de kerk). Bijvoorbeeld Grieks-orthodox, Russisch-orthodox en Syrisch-orthodox. In 1054 is de basis gelegd voor deze orthodoxe stromingen. Er vond toen een scheuring plaats tussen de katholieke kerk van Rome en de Oosterse katholieke kerk van Constantinopel.
Orthodoxe joden	joden die zich heel streng aan alle regels houden die in de Thora staan. Ze gebruiken nooit melk en vlees samen. De mannen dragen zwarte kleren en een hoed. Ze hebben baarden omdat ze zich niet mogen scheren.
Ottomaanse Rijk	groot islamitisch rijk in de periode tussen 1300 en begin twintigste eeuw, met het huidige Turkije als centrum.
Oude Testament (OT)	voor christenen samen met het Nieuwe Testament de Bijbel. Het OT omvat drie groepen boeken: Tora, Profeten en Historische Boeken.
Palaistra	worstelplaats bij de oude Grieken, waar verschillende vechtsporten beoefend werden.
Pali Canon	belangrijke geschriften voor boeddhisme.
Pallas Athene	Griekse godin van de wijsheid en de kunst.
Pantheïsme	Geloven dat álles wat er is God is.
Paralympics	Olympische Spelen voor gehandicapten.
Pasen	Bij het paasfeest staat de opstanding van Jezus centraal. Drie dagen nadat Jezus begraven was, liet God hem ‘opstaan’. Jezus ‘verrees’ uit de dood. De leerlingen van Jezus zijn daarvan getuige. In het verhaal van Jezus wordt duidelijk dat de dood overwonnen kan worden in een nieuw leven bij God, en dankzij God.
Passieve aanhangers	mensen die de standpunten delen van (levensbeschouwelijke) organisaties maar die daar in hun gedrag weinig uiting aan geven.
Passieve sportbeoefening	Zelf niet aan een sport doen, maar sport wel volgen, via de krant, de tv, internet, etc.
Pastoraal werker	functie in de katholieke kerk. Hij (of zij) werkt onder verantwoordelijkheid van de priester en heeft een aantal bevoegdheden.
Pederastie	Een typisch seksueel fenomeen in de Griekse oudheid: de erotische relatie tussen een (oudere) man en een jongeman die ‘voor de poort van de volwassenheid staat’ (een adolescent).
Peergroep	een groep leeftijdgenoten die elkaar kent en intensief contact met elkaar heeft. In de peergroep worden bepaalde waarden en normen gedeeld.
Persoonlijke levensbeschouwing	de levensbeschouwing van één persoon.
Persoonlijke relaties	relaties die er vanzelfsprekend zijn omdat ze samenhangen met je privésituatie (gezin, familie) maar ook omdat je die relaties kiest.
Persoonsgebonden argument	er wordt niet ingegaan op de inhoud van een vraagstuk. Wel wordt een opmerking gemaakt over de persoon van de gesprekspartner (Ad Hominem).
Pesach	joodse paasfeest, herinnert aan de uittocht uit de slavernij in Egypte en daarmee aan de geboorte van het joodse volk
Petrarca	belangrijk Italiaans humanist in de renaissance (1304-1374)
Pinksteren	een christelijk feest dat vijftig dagen na Pasen gevierd wordt. Tijdens het pinksterfeest vieren christenen de uitstorting van de Heilige Geest over de eerste geloofsgemeenschap te Jeruzalem. Daardoor krijgen christenen de kracht om goed te leven.
PKN	afkorting voor: Protestantse Kerk in Nederland. De PKN is een fusie van een aantal protestants-christelijke kerken (vanaf 1 mei 2004): onder andere de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden. Totaal aantal leden: 2,3 miljoen.
Plastische chirurgie	Medische ingrepen om het lichaam te veranderen.
Plato	filosoof ten tijde van de oude Grieken
Platoonse liefde	twee mensen die een liefdesrelatie met elkaar hebben, maar afzien van een seksuele omgang
Pogroms	vervolgingen van Joden in Oost-Europa
Politieke islam	stroming die voorstander is van een staatsinrichting op basis van de islamitische geloofsovertuiging (bijvoorbeeld ook een islamitisch rechtsstelsel)
Polycentrisme	men erkent dat mensen uit een andere cultuur beoordeeld moeten worden met andere maatstaven. Men betrekt bijvoorbeeld de eigen geschiedenis, identiteit en achtergrond bij de beoordeling van het gedrag van leden van een minderheidsgroep.
Polygamie	een huwelijk met meerdere vrouwen
Polytheïsme	de opvatting dat er meerdere goden zijn.
Polytheïsme	meerdere goden aanhangen
Popmuziek	het woord ‘pop’ in ‘popmuziek’ is een afkorting van ‘populair’. Letterlijk betekent ‘populair’: volk (people). Popmuziek wordt door grote groepen mensen (‘het volk’) mooi gevonden. Popmuziek is ontstaan in de jaren vijftig van de vorige eeuw. De basis voor de moderne popmuziek is de rock and roll-muziek.
Poseidon	de God van de zee en de aardbevingen (bij de oude Grieken)
Positieve actie	het maken van onderscheid met als doel het verkleinen van bestaande ongelijkheid.
Positieve vrijheid	een situatie waarbij er voorwaarden zijn of worden gecreëerd om je leven in te richten naar eigen inzicht. Bij positieve vrijheid ontstaat de vrijheid door de aanwezigheid van iets, namelijk een extern aanbod. We noemen de positieve vrijheid dan ook wel de vrijheid tot.
Pragmatisch aspect van taal	de manier waarop individuen en groepen taal gebruiken in het sociale verkeer
Predikant	voorganger in de protestantse kerken. Ook wel genoemd: dominee. Hij (of zij) is ‘dienaar van het woord’ tijdens een godsdienstoefening en daarnaast is pastoraal werk een belangrijk onderdeel van zijn werk.
Prescriptieve taal	(voorschrijvende taal) Bij prescriptieve taal wordt op een talige manier aangegeven hoe de werkelijkheid zou moeten zijn, hoe mensen zich zouden moeten gedragen. Uitspraken met een prescriptief karakter hebben een waardeoordeel in zich. Prescriptieve uitspraken worden dan ook wel genoemd: normatieve uitspraken (ze gaan uit van een bepaalde norm, maatstaf).
Priester	een voorganger in de katholieke kerk
Priesterwijding	sacrament (katholiek) voor degene die tot priester gewijd wordt (plechtige handeling).
Profeet	iemand die zich uitte namens God of Jezus en aan een bepaalde kerkgemeente gebonden was of als prediker rondreisde. De profeten klaagden over onrecht en onderdrukking. In hun hemelse droombeelden legden ze een verband met het ‘einde der tijden’: God zou dan de heerser worden over de wereld en de rechtvaardigen zouden verlost worden.
Protagoras	denker die de waarde van de mens in de klassieke oudheid hoog achtte (490-420 v. Chr.)
Puberteit	Levensperiode tussen kinderjaren en volwassenheid. In de puberteitwordt het mogelijk dat een jongere nageslacht voortbrengt.
Rabbijn	de rabbijn is een joodse geestelijke. Hij geeft onder andere uitleg over de Thora en houdt toespraken in de synagoge.
Ramadan	De vastenmaand van moslims. Ze eten en drinken dan niet van zonsopgang tot zonsondergang, behoudens uitzonderingen. De Ramadan is één van de vijf zuilen van de islam. Zie ook: Vijf zuilen.
Rap	vroeger een ‘zwarte’ muziekstijl, nu zijn er ook veel blanke rappers. Rappers spreken een eigen taal en hebben een eigen manier van doen. De songtekst staat centraal en heeft vaak een duidelijke boodschap. Voorbeelden van rappers zijn: Eminem en Wu-Tang Clan.
Rasta's	liefhebbers van reggae. Ze dragen vaak felgekleurde petjes (geel, groen en rood) en hebben het ‘dreadlockskapsel’. ‘Dreads’ laten zien dat je wilt strijden voor een eerlijkere wereld.
Reïncarnatie	Opvatting dat er een leven na de dood is. Reïncarnatie betekent dat je na je dood opnieuw geboren wordt: niet je lichaam, maar wel je ziel want die komt terug in een nieuw lichaam (hindoeïsme).
Rechten van het kind	regels die er voor zorgen dat kinderen goed kunnen leven en zich goed kunnen ontwikkelen (1998 Verenigde Naties).
Rechtsstaat	Vijf belangrijke kenmerken van de rechtsstaat zijn: a. Alle burgers zijn aan elkaar gelijk. b. De burgers hebben politiek invloed. c. Het optreden van de overheid moet áltijd gefundeerd zijn op de wet. d. De scheiding van de staatsmachten. e. Er zijn grondrechten.
Rechtvaardigheid	dat ieder mens krijgt datgene wat hem of haar toekomt. Rechtvaardigheid kan een rol spelen in persoonlijke relaties maar ook in de samenleving.
Refereed sports	de uitslag van de wedstrijd - en de naleving van de regels - wordt vastgesteld door een scheidsrechter.
Reform-beweging	een beweging die reformkleding propageerde: kleding die gezond en prettiger draagbaar was.
Reformatie	hervormingsbeweging onder leiding van Luther en Calvijn in de rooms-katholieke kerk die uitloopt op een afscheiding van ‘protestantse kerken’ (16e eeuw). Ook wel genoemd: de Hervorming. Zie ook Luther.
Regels	afspraken over het gedrag van mensen. Ook wel genoemd: normen. Zie ook: normen.
Reggae	in reggaemuziek wordt geprotesteerd tegen het Westen, omdat het Westen mensen in arme landen lange tijd als slaven heeft behandeld. Liefhebbers van reggae worden rasta’s genoemd.
Relatie	een duurzame, blijvende omgang van twee mensen.
Relaties	de verhoudingen (banden) die je hebt met andere mensen.
Relatievormen	Verschillende manieren om een relatie vorm te geven, zoals Verkering, samenwonen en huwelijk.
Renaissance	aan het einde van de middeleeuwen is en een opleving van de denkbeelden uit de klassieke, oudheid, vooral in Italiaanse steden als Florence en Sienna. Men gaat de bronnen van de Griekse en Romeinse cultuur opnieuw bestuderen. Deze ontwikkeling wordt renaissance genoemd.
Rentmeester	in de Bijbel wordt de mens gezien als een soort rentmeester over de aarde. De natuur is niet door mensen zelf gemaakt. De natuur moet je zien als een geschenk van God. De mens mag genieten van dit ge-schenk en het gebruiken tot zijn eigen nut, maar hij moet er wel zorgvuldig mee omgaan.
Respect	mensen in hun waarde laten en de ruimte geven om zichzelf te zijn. Respect betekent ook: accepteren dat mensen verschil-lend zijn. Respect betekent niet dat je het altijd eens bent met andere opvattingen en ook niet dat álle opvattingen respect verdienen.
Resultaatgeoriënteerde sporten	sporten waar het er om dat er een bepaald resultaat wordt nagestreefd, waarbij de manier waarop er niet toe doet.
Retorica	het wetenschappelijk nadenken over redeneren en welsprekendheid
Rijk van God	christenen geloven dat er eens een tijd komt waarin er geen lijden meer zal zijn. Een christen noemt dat het Rijk van God.
Ring	symbool van liefde.
Rites de passages	overgangsrituelen. Voorbeelden zijn rituelen rond geboorte, huwelijk en doodgaan.
Ritueel	handeling die steeds terugkeert op een vast tijdstip of bij een bepaalde gelegenheid.
Rituelen bij de dood	Rituelen om afscheid te nemen van mensen die overleden zijn.
RKK	afkorting van de Rooms-Katholieke Kerk
Robbie Williams	(zijn levensbeschouwing).
Ronaldinho	Braziliaans topvoetballer: voert samen met Thierry Henry en Nike een campagne tegen racisme in het voetbal. De campagne heeft de naam: ‘Stand Up Speak Up’.
Rooms-katholieke kerk	de grootste stroming binnen het christendom. Alle aangesloten plaatselijke kerken zijn verbonden met de bisschop van Rome: de paus, die het hoofd van de katholieke kerk is.
Roos in de vuist	symbool van het socialisme.
Rouwrituelen	rituelen om afscheid te nemen van overleden dierbaren.
Russell, Bertrand	(1872-1970) beroemd atheïst, filosoof en wiskundige.
Sabbat	voor de joden was de sabbat een dag waarop men God vereerde en uitrustte van de dagelijkse beslommeringen
Sacrament	christelijk ritueel bij een belangrijk moment in het leven.
Salaat	het gebed voor moslims. Een moslim hoort vijf maal per dag te bidden. De salaat is één van de vijf zuilen van de islam. Zie ook: Vijf zuilen.
Sartre, Jean-Paul	(1905-1980) beroemd atheïst (filosoof)
Scheppingsmythe	mythisch verhaal over het ontstaan van het universum, de aarde en de mens
Scheppingsverhaal (Bijbel)	verhaal over ontstaan van de wereld (Gen. 1.1 – 2.3). Dit verhaal wordt verschillend geïnterpreteerd (onder andere als een historisch verhaal en ook als een mythisch verhaal met een bepaalde betekenis).
Schillebeeckx	(1914-2009) beroemd Nederlandse theoloog
Schisma	in het jaar 1054 vond de scheuring plaats tussen de kerk van Rome en de Oosterse kerken van Constantinopel
Schoonheidsgevoelens	gevoelens van genoegen, behagen, aantrekkelijkheid, bevestiging en goedheid. Deze gevoelens kunnen betrekking hebben op verschillende aspecten uit de werkelijkheid, zoals mensen, objecten, klanken, ideeën.
Schoonheidsidealen	gezamenlijke opvattingen (standpunten) over wat mooi en lelijk is.
Schoonheidsidealen	Meningen over hoe mannen en vrouwen eruit behoren te zien.
Schoonheidsoperaties	Het mooier maken van een bestaand uiterlijk. Het gaat om mensen die lichamelijk gezond zijn, maar die ontevreden zijn over hun uiterlijk. Ook wel genoemd cosmetische chirurgie.
Secularisatie	de afnemende invloed van de kerk en het geloof in de samenleving
Sefardische jodendom	typering van de joodse cultuur in de tijd van de Gouden Eeuw van het Arabische jodendom (samengaan van Arabische en joodse wijsheid)
Sekserollen	de verwachtingen in de maatschappij en in de cultuur over het gedrag van jongens en meisjes, mannen en vrouwen.
Sekssymbool	iets of iemand dat verwijst naar seksualiteit. Zie ook: seksualiteit.
Seksualiteit	gevoelens, ervaringen en handelingen die te maken hebben met je man- of vrouw-zijn.
Seksuele beheersingsmoraal	Seksuele moraal zoals die zich in de 20ste eeuw (en al eerder) heeft ontwikkeld waarbij het doel is de seksualiteit te reguleren. Daarbij is beheersing - zélfbeheersing - heel erg belangrijk.
Seksuele revolutie	Ontwikkeling vanaf de jaren zestig van de 20ste eeuw waarbij huwelijk en seksualiteit ontkoppeld worden. Er komt meer waardering voor andere functies dan de voortplantingsfunctie van seksualiteit, zoals lust, genot, ontplooiing en liefde. Allerlei seksuele uitingen zoals S/M en travestie raken uit de taboesfeer.
Seksuologie	het wetenschappelijk nadenken over seksualiteit
Selectief luisteren en kijken	een storing in de levensbeschouwelijke communicatie. De ontvanger pikt alleen díe dingen op die hij wil horen en zien. Al het andere ‘hoort’ en ‘ziet’ hij niet. Iemand maakt dus – onbewust – een keuze in wat hij wil zien en horen. Dat heeft te maken met iemands leeftijd, achtergrond, belangstelling en geslacht. Selectief luisteren en kijken is menselijk: iedereen doet het (wel eens).
Semantisch aspect van taal	Dit aspect van taal heeft betrekking op de inhoud van de taal. Het gaat dus om woorden en woordcombinaties die verwijzen naar de werkelijkheid.
Seneca	denker die de waarde van de mens in de klassieke oudheid hoog achtte (3 v. Chr.-65)
SGP	Staatkundig Gereformeerde Partij. Christelijke politieke partij.
Sharia	de islamitische wetgeving
Shiva	een hoofdgod binnen het hindoeïsme. Shiva is de weldoener maar ook de verwoester. Hij is de God die alles wat slecht en onaangenaam is, vernietigt.
Sisyphus	(mythische) koning van Corinthe die bekend stond vond om zijn hebzucht en sluwheid.
Sjabbat	joodse rustdag. De zaterdag is voor joden een heilige dag. Eigenlijk begint de sjabbat al op vrijdagavond, na zonsondergang, met een gezamenlijk sjabbatmaal. Tijdens de sjabbat gaan joden naar de synagoge. Sjabbat is een soort rustpunt in het drukke leven van alledag: je bidt tot God en hebt aandacht voor je naasten, de zieken en ouderen.
Sjahada	de islamitische geloofsbelijdenis: ‘Er is geen andere God dan Allah en Mohammed is Zijn profeet’. Door het uitspreken van deze zin bevestigt een moslim dat hij moslim is. De sjahada is één van de vijf zuilen van de islam. Zie ook: Vijf zuilen.
Sji'ieten	een van de twee hoofdstromen binnen de islam. De sji'ieten vormen met ongeveer 20% van de moslimgemeenschap de minderheid. Zie ook: soennieten.
Sjoel	een ander woord voor synagoge. 'Sjoel' komt van het Duitse woord 'Schule', dat school betekent. Het is de plaats waar joden samen bidden, feesten of de Thora bestuderen. Zie ook: synagoge.
Smeekgebed	De gelovige vraagt God om iets te doen aan een noodsituatie of bepaalde problemen op te lossen.
SOA	de afkorting voor Seksueel Overdraagbare Aandoening.
Sociaal contract	Een uit vrije wil gesloten verdrag tussen burgers zodat hun veiligheid gegarandeerd wordt. De staat garandeert de veiligheid van de burgers die op hun beurt een stukje vrijheid inleveren.
Sociaal wezen	de mens is een sociaal wezen: hij heeft andere mensen nodig om te kunnen leven.
Sociale natuur van de mens	>De mens is van nature op anderen aangewezen. Thomas van Aquino had de overtuiging dat God die sociale natuur in de mens had gelegd.
Sociale rollen	verwachtingen over hoe iemand zich in een bepaalde positie behoort te gedragen.
Socialisatie	het proces waarbij afzonderlijke individuen worden opgenomen in een cultuur
Socrates	humanistisch denker. Hij leefde van 469 tot 399 voor Christus.
Socrates	belangrijke filosoof in de tijd van de oude Grieken (469-399)
Soefi’s	Islamitische groep die georganiseerd is in gemeenschappen die er eeuwenoude filosofische en muzikale tradities op na houden. Het soefisme is een mystieke stroming binnen de islam: men houdt zich bezig met ascese (onthouding) en meditatie (bidden, nadenken, etc.) en probeert zo veel mogelijk los te komen van wereldse genoegens.
Soennieten	een van de twee hoofdstromen binnen de islam. De soennieten vormen met ongeveer 80% van de moslimgemeenschap de meerderheid. De naam ‘soennieten’ slaat op het voorbeeld (de Soenna) dat Mohammed en de eerste moslims gaven. Soennieten willen leven net als Mohammed en de eerste moslims. Zie ook: sji'ieten.
Solidariteit	je komt voor een ander (of anderen) op, zeker op momenten dat de ander(en) het moeilijk heeft
Soloreligie	de opvatting dat ieder individu een eigen God heeft die aansluit bij zijn behoeften en verlangens.
Spelenronde	vier Spelen in de Griekse oudheid: Olympische, Pythische, Isthmische en Nemeïsche Spelen. Deze Spelen werden ook wel aangeduid als de Heilige Kransspelen.
Spinoza	belangrijke denker (1632-1677) tijdens de verlichting
Spontane waarneming	de primitieve mens beschikte niet over wetenschap en techniek zoals wij die kennen. Daardoor kon hij ook niet verder kijken dan wat hij – létterlijk - voor zich zag.
Sport	Lichamelijke vaardigheden die in wedstrijdvorm getest worden, met regels en een organisatie.
Stereotypen	kenmerken die vaak niet kloppen, maar toch aan een hele groep worden toegeschreven. Bijvoorbeeld: Italianen zijn onbetrouwbaar.
Stereotypering	het proces waarbij gedragingen die voorkomen in de groep tot vaste kenmerken worden gemaakt van de gehéle groep. Stereotypen zijn vastgeroeste beelden over bevolkingsgroepen.
Stille tocht	een ritueel, een gezamenlijke voettocht die in stilte wordt gehouden, waarbij de deelnemers hun geschoktheid tonen over een ernstige gebeurtenis zoals een ramp of zinloos geweld. Mensen uit allerlei levensbeschouwelijke richtingen doen er aan mee, ook humanisten.
Struggle for life	principe dat inhoudt dat in geval van schaarste er een strijd ontstaat om te overleven in de natuurlijke wereld (Darwin)
Suikerfeest	belangrijk islamitisch feest ter afsluiting van de Ramadan. Zie ook: Ramadan.
Survival of the fittest	theorie dat alleen de best aangepaste varianten in een soort overleven in de natuur. Zij zullen zich ook voortplanten en wanneer de gunstige varianten van een populatie een steeds groter deel gaan uitmaken, verandert de soort geleidelijk naar een nieuwe variant. Zo ontstaan steeds nieuwe soorten en dat proces wordt evolutie genoemd. (Darwin)
Symbool	vaak een ding dat naar iets anders verwijst en herkenning mogelijk maakt. Symbolen zijn zichtbare tekens van onzichtbare dingen. Levensbeschouwelijke symbolen verwijzen naar belangrijke dingen in het leven.
Synagoge	de plaats waar joden samen bidden, feesten of de Thora bestuderen. Een ander woord voor synagoge is sjoel. Zie ook: sjoel.
Syntactisch aspect van taal	Hierbij gaat het om de afspraken die er zijn met betrekking tot de grammatica. Met andere woorden: aan welke regels dienen woordverbuigingen en zinsconstructies te voldoen?
Tact	Gevoel hebben voor wat in een bepaalde situatie hoort of niet hoort
Talmoed	Letterlijk: ‘studie’ of ‘onderricht’ heet. Het is een commentaar van latere joodse geleerden op de uitspraken die staan in de Misjna.
Tantalus	een (mythische) koning van Klein Azië die de andere goden tartte door hun alwetendheid op de proef te stellen. Hij moest zwaar boeten voor zijn slechte gedrag.
Taoïsme	een Chinees godsdienstig-filosofisch stelsel dat benadrukt dat de mens de allesfunderende wereldwet (het hoogste beginsel waaruit alles is voortgekomen) moet volgen. De mens kan de ware levenskracht krijgen door regelmatige onthouding (ascese).
Tartarus	een kerker met eeuwige duisternis die zich bevond diep onder de onderwereld bij de oude Grieken.
Teken	duidelijke afspraak tussen mensen; het staat los van datgene waar het naar verwijst; verwijzing die maar één betekenis heeft.
Teleologische natuuropvatting	de natuur heeft een eigen aard, een eigen doel, een eigen gerichtheid (Aristoteles)
TeNaCH	het belangrijkste geschrift (het heilige boek) binnen het jodendom. De TeNaCH komt overeen met het Oude Testament uit de Bijbel. De TeNaCH bestaat uit drie onderdelen, namelijk: (a) de Thora (wet, onderwijzing); (b) de Nebiim (profeten) en (c) de Chetubim (de geschriften). Zie ook: Oude Testament.
Theïsme	de opvatting dat God bestaat.
Theocentrische natuuropvatting	de natuur is geschapen door God en bijgevolg heeft de natuur een goddelijk karakter (Thomas van Aquino)
Theocratische staat	staat waarin de religieuze leiders en/of godsdienstige instellingen de macht hebben
Theodicee	redeneringen voor het tegelijkertijd bestaan van God en het lijden in de wereld.
Theodosius	(379-395) Romeinse keizer. Hij verbood in 394 de Olympische Spelen vanwege hun ‘heidens karakter’.
Thierry Henry	Franse topvoetballer: voert samen met Ronaldinho en Nike een campagne tegen racisme in het voetbal. De campagne heeft de naam: ‘Stand Up Speak Up’.
Thomas Malthus	(1766-1834) Mathus gaf aan dat de bevolkingsgrootte in verhouding moest staan met de beschikbare grond op aarde (het Malthusiaans plafond). Hij voorspelde in 1798 dat er grote maatschappelijke ellende zou ontstaan als de bevolkingsgroei groter zou zijn dan de economische groei. Overbevolking zou leiden tot hongersnood, ziekte en oorlog. Malthus was dan ook een groot voorstander van een beperking van de bevolkingsgroei.
Thomas Müntzer	radicale christen in de tijd van de reformatie. Hij brak met de ideeën van Luther en vond dat het christendom radicaal moest kiezen voor de armen in de samenleving.
Thomas van Aquino	Thomas van Aquino ontwikkelde de scheppingstheologie: een theorie die benadrukt dat de werkelijkheid (dus ook de natuur) het product is van de scheppingsdaad van God. Hij hanteerde ook het begrip doeloorzaak: om het ontwikkelingsproces van de natuur te verklaren, moeten we het doel als oorzaak van de ontwikkeling van de natuur aanwijzen (doeloorzaak). Thomas ging er van uit dat het om een doeloorzaak gaat die buiten of boven de natuur ligt: (externe teleologie).
Tien geboden	de mens kreeg van God de tien geboden mee: een aantal regels over hoe de mens moet omgaan met God en met zijn medemens (jodendom en christendom)
Tien Woorden	de Tien Leefregels binnen het jodendom. Ze worden ook wel de Tien Geboden genoemd. Volgens de Thora heeft Mozes ze van God ontvangen toen hij vanuit Egypte met het joodse volk op weg was naar het beloofde land.
Topsport	Dat is sport op het hoogste niveau. De sporters zijn er vaak de hele week mee bezig en verdienen er meestal ook geld mee.
Transparantie	letterlijk: doorzichtig. Van elkaar iets weten, bijvoorbeeld dat je vrienden bent van elkaar.
Trias Politica	In een staat dienen de drie machten onafhankelijk van elkaar te zijn. Hetgaat dan om de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht. Deze machten dienen gescheiden van elkaar te functioneren, zodat machtsmisbruik voorkomen kan worden en de macht niet bij één persoon of groep ligt.De scheiding der machten is een idee van de Franse filosoof Montesquieu (1689-1755)
Triniteit	het geloof dat er één God is die zich op drie manieren kenbaar maakt: God de Vader, God de Zoon en God de Heilige Geest.
Trouw	christelijke krant.
Tweede Vaticaans Concilie	tijdens deze kerkvergadering komt de katholieke kerk tot een positievere waardering van de moderne maatschappij (1962-1965). Bijeengeroepen door paus Johannes de XXIII.
Uiterlijk	datgene van een persoon wat voor jou direct zichtbaar is.
Uitvaartdienst	Ceremonie (katholiek) waarbij men terugkijkt op het leven van de dode en vooruit kijkt naar het leven dat de overledene zal hebben bij God in de hemel. De kist wordt door de priester besprenkeld met heilig water. Ook wordt er wierook gebrand bij de kist. De priester en de gelovigen bidden voor de dode.
Umma	de islamitische geloofsgemeenschap.
Utilisme	het utilisme gaat er vanuit dat je als mens datgene doet wat uiteindelijk het meeste nut oplevert voor een zo groot mogelijke groep mensen
Utilitair atheïsme	de opvatting dat God nutteloos is en geen functie heeft.
Veda’s	belangrijk geschrift en heilig boek binnen het hindoeïsme.
Veldrede	tekst uit het evangelie van Mattheüs: samenvatting van Jezus’ leer over het Rijk van God. Ook wel genoemd: Bergrede.
Venus	Romeinse godin van de liefde.
Verantwoordelijkheidsgevoel	Zorg hebben voor iemand of iets.
Verbale communicatie	uitwisseling van informatie door gebruik te maken van taal
Verbond	volgens het Jodendom heeft God met de joden een verbond gesloten. Dit verbond wordt steeds vernieuwd. Op basis hiervan beschouwen joden zich als het uitverkoren volk van God. In de Thora kunnen joden lezen welke bedoeling God met hen heeft.
Verificatie	het bevestigen van de juistheid van een uitspraak door middel van zintuiglijke waarnemingen of andere vormen van wetenschappelijk onderzoek
Verkering	duurzame relatie waarbij twee mensen bewust voor elkaar gekozen hebben.
Verlichting	periode (1700–1800) waarin mensen hun verstand steeds belangrijker gaan vinden. Door wetenschap en techniek kunnen mensen de kwaliteit van hun leven verbeteren.
Verliefdheid	Een heel bijzonder gevoel waarbij je je enorm tot iemand aangetrokken voelt. Als je verliefd bent op iemand, ben je veel met hem of haar bezig. Als je verliefd bent, zie je eigenlijk alleen maar de goede kanten van hem of haar. Verliefdheid duurt meestal geen jaren. Verliefdheid kan overgaan in liefde.
Verloving	(rite de passage). Dit is het moment waarop twee (vaak jonge) mensen tegenover elkaar - en ten overstaan van familie en vrienden - aangeven dat ze elkaar liefhebben en van plan zijn met elkaar te trouwen.
Versporting	Ontwikkelingen waardoor sport een steeds belangrijkere plaats krijgt in. De samenleving. Heel veel mensen sporten zelf en/of besteden veel tijd aan het volgen van sport via media. Mensen geven meer geld uit aan sport en de werkgelegenheid neemt toe in de wereld van de sport.
Vertrouwen	je voelt je bij iemand op je gemak en je hebt het gevoel op die ander aan te kunnen
Verzuiling	oprichting en ontwikkeling van eigen maatschappelijke organisaties door katholieken, protestanten (en ook socialisten) tussen 1900 en 1960.
Vijf zuilen	Moslims leven goed als ze vijf dingen goed doen. Die vijf dingen heten de ‘Vijf zuilen’. Het zijn de plichten die een moslim heeft: de geloofsbelijdenis (sjahada), het gebed (salaat), de armenbelasting (zakaat), de vastenmaand (Ramadan) en de bedevaart (hadj).
Vishnu	Hindoegod: de beschermer. Vishnu beschermt en onderhoudt de aarde. Vaak wordt hij afgebeeld op een adelaar, samen met zijn vrouw Lakshmi, de godin van schoonheid en geluk.
Voltaire	belangrijke denker tijdens de verlichting (1694-1778)
Voorbeeldfiguren	Personen aan wie je je graag spiegelt. Ze dragen waarden en normen uit die jou aanspreken.
Vooroordeel	een oordeel vellen (‘Italianen zijn onbetrouwbaar’) vóór je weet of dat oordeel waar is. Vooroordelen komen voort uit stereotypen. Elke keer als iemand een stereotiep beeld ziet, wordt het vooroordeel versterkt. Zie ook: stereotypen.
Vormgeoriënteerde sporten	sporten waarbij de manier waarop iets gerealiseerd wordt van belang is waarbij schoonheid vaak belangrijk is.
Vormsel	katholiek sacrament als je volwassen wordt. Het is een bevestiging van de doop.
Vriendschap	mensen die elkaar graag mogen, trekken veel met elkaar op. Vriendschap heeft vier kenmerken; genegenheid, wederkerigheid, welwillendheid en hulpvaardigheid.
Vrijdenkers	zij hebben vergelijkbare opvattingen als het humanisme, maar op een aantal punten wijkt men af en legt men bijzondere accenten. Zo hecht men sterk aan de vrijheid van meningsuiting, wetenschap, individuele autonomie en atheïsme. Zie ook: Vrije Gedachte.
Vrije Gedachte	vrijdenkersvereniging, Zie ook: vrijdenkers.
Vrije wil	de mens heeft een vrije wil: hij kan zijn leven inrichten naar zijn eigen opvattingen.
Vrijgezellenavond	een ritueel (de passage) in verband met de huwelijkssluiting: op de avond voor de ‘grote dag’ zetten de bruid met haar vriendinnen en de bruidegom met zijn vrienden nog eens de bloemetjes buiten
Vrijheid	een situatie waarbij een mens zelf kan beslissen hoe hij zijn leven inricht en daar ook vorm aan geeft. Vrijheid betekent dat dwang zoveel mogelijk afwezig is.
Vrijwillige relatie	je maakt zelf een keuze voor een relatie met een bepaald persoon
Waarden	Standpunten over wat echt belangrijk is in het leven en wat nagestreefd moet worden.
Wahabisme	soennitische stroming (vooral in Saoedi-Arabië) die zich streng houdt aan de letter van de Koran
Wannseeconferentie	plaats in Berlijn waar de nazileiders besloten tot een systematische uitroeiing van de joden in de gaskamers van de vernietigingskampen.
Wederkerigheid	iets komt van twee kanten: bijvoorbeeld bij vriendschap.
Welwillendheid	elkaar iets gunnen: bijvoorbeeld bij vriendschap.
Werkelijkheid	(alles) wat er is in het leven
Wespentaille	het vrouwelijke schoonheidsideaal van de smalle taille.
Wetenschappelijke filosofie	het onderzoeken, doordenken, beschrijven en bekritiseren van de fundamenten van ons bestaan en soms ook om het ontwerpen van fundamenten voor ons bestaan
Wij-standpunt	het oordelen vanuit het standpunt van iemand die onafhankelijk is.
Wijsbegeerte	ander woord voor ‘filosofie’
Wijsgerige antropologie	het wetenschappelijk nadenken over de vraag: wie is de mens?
Wodan	naam voor God bij de Germanen.
Worth, Charles Fredrick	(1825-1895) grondlegger van de haute couture.
Xenofilie	de neiging om de waarden, normen en uitingsvormen van minderheidsculturen beter te vinden dan de eigen cultuur.
Zakaat	de plicht voor moslims om anderen niet aan hun lot over te laten. Een andere naam voor zakaat is: de armenbelasting. De zakaat is één van de vijf zuilen van de islam. Zie ook: Vijf zuilen.
Zakelijke taal	taal die de dingen letterlijk beschrijft. Het is ook onpersoonlijke taal. Je geeft de feiten precies weer en laat allerlei gevoelens weg. Zakelijke uitspraken zijn maar voor één uitleg vatbaar.
Zelf-gekozen relatie	Een relatie waar je zelf voor gekozen hebt.
Zelfbeeld	Jouw idee over wie je bent en hoe je jezelf aan anderen wilt tonen.
Zelfbeschikkingsrecht	de mens mag zelf bepalen hoe hij zijn leven invult en inricht.
Zelfbewustzijn	de mens kan over zichzelf nadenken. Hij kan daardoor ook afstand van zichzelf nemen en tegen zichzelf zeggen: bepaalde dingen ga ik anders en beter doen.
Zelfstandigheid	Zelf dingen kunnen en wíllen doen.
Zen	als levensbeschouwelijke stroming ontstaan in de zesde eeuw na Christus in China. Zen kun je zien als een stroming die elementen uit het boeddhisme vermengt met elementen uit het Taoïsme.
Zender	degene die iets duidelijk maakt (een boodschap overbrengt of uitstraalt) binnen communicatie.
Zending	kerstening van nieuwe gebieden door de katholieke kerk vanaf het einde van de vijftiende eeuw (ook wel missie genoemd)
Zeus	de oppergod bij de oude Grieken
Ziekenzalving	katholieke ritueel (sacrament) voor de mens die ernstig ziek of in stervensgevaar is. Bij dit ritueel worden voorhoofd en handen van de zieke met heilige olie gezalfd.
Ziel	iets in je binnenste dat contact heeft met God (of eventueel goden). De ziel is ‘onsterfelijk’.
Zin van het leven	de betekenis van het leven.
Zinvraag	de vraag naar de betekenis van het leven.
Zionisme	Het streven van joden naar een eigen joodse staat. Beroemde zionisten zijn Mozes Hess (1812-1875) en Theodoor Herzl (1860-1904).
Zondeval	(zie erfzonde)